Τι δουλειά έχουν επτά αρχαίοι σοφοί σε μια ορθόδοξη μονή;

Είναι νωρίς το πρωί στη Μονή του Αγίου Νικολάου Φιλανθρωπηνών, το σημαντικότερο μεταβυζαντινό μοναστήρι των Ιωαννίνων που βρίσκεται στο νησάκι της λίμνης. Ο λόγος της επίσκεψής μας είναι οι τοιχογραφίες του καθολικού, του μόνου μέρους που σώζεται από την αρχική μονή, οι οποίες είναι εξαιρετικής καλλιτεχνικής αξίας και τεράστιου ενδιαφέροντος, ακόμα και αν δεν σε ενδιαφέρει καθόλου η βυζαντινή τέχνη. Οι τοιχογραφίες του εξωνάρθηκα είναι μοναδικές και παρόλες τις φθορές που έχουν υποστεί από βανδαλισμό (σε κάποιες αγιογραφίες τα μάτια των αγίων είναι ξυσμένα) είναι συγκλονιστικές, ειδικά αυτές που δείχνουν με ανατριχιαστικό ρεαλισμό τα βασανιστήρια των αγίων και τον τρόπο που μαρτύρησε ο καθένας.

Το πρόβλημα με τη Μονή Φιλανθρωπηνών είναι ότι υπάρχει ένα περίεργο καθεστώς που απαγορεύει οποιαδήποτε φωτογράφιση. Για την ακρίβεια, οι πολύ ευγενικές κυρίες που σε υποδέχονται και σε ξεναγούν παθαίνουν κάτι σαν υστερία μόλις δουν φωτογραφική μηχανή ή αν τολμήσεις να στρέψεις το κινητό προς τον τοίχο. Ίσως είναι το μόνο μοναστήρι που απαγορεύει ρητά τη φωτογράφιση (πρέπει να έχεις άδεια από τη Μητρόπολη Ιωαννίνων και την Εφορεία Αρχαιοτήτων), οπότε, ακόμα και αν πας για εκπαιδευτικούς σκοπούς, αν είσαι μεταπτυχιακός φοιτητής π.χ. και θέλεις να μελετήσεις τα έργα, είναι αδύνατο να βγάλεις έστω και μία φωτογραφία. Τέλος πάντων, τις φωτογραφίες πρόλαβα να τις βγάλω πριν μάθουμε ότι απαγορεύεται. Και επειδή πρόλαβα να βγάλω μόνο τους επτά σοφούς, και αυτούς μισούς, το θέμα, δυστυχώς, θα περιοριστεί σ’ αυτούς, χωρίς τις σπλατεριές των βασανιστηρίων (που δεν έχω ξαναδεί σε ορθόδοξη εκκλησία).

Σε πολλές μονές και ιερούς ναούς στην Ελλάδα αλλά και στη Βουλγαρία και τη Ρουμανία, από τον 10ο κιόλας αιώνα αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι και συγγραφείς ζωγραφίζονται στις τοιχογραφίες που κοσμούν τους νάρθηκες, τους γυναικωνίτες ή τους προαύλιους χώρους τους, τονίζοντας έτσι τη συνέχεια του πνευματικού και πολιτιστικού πλούτου της αρχαίας Ελλάδας στην ορθόδοξη παράδοση.

«Το παράδειγμα της Φιλανθρωπηνών εικονογραφικά, σαν παράσταση, είναι unicum, δηλαδή μοναδικό», λέει η Σοφία Ζουμπουλάκη, αρχαιολόγος, διδάκτωρ Βυζαντινής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου της Σορβόνης. «Είναι μια πολύ φροντισμένη παράσταση του 1560 στον εξωνάρθηκα, που φτιάχτηκε όταν υλοποιήθηκε στη Μονή (που είχε ιδρυθεί τον 13ο αι.) ένα εκτεταμένο πρόγραμμα ανακαίνισης. Γενικά, το εικονογραφικό πρόγραμμα του εξωνάρθηκα των Φιλανθρωπηνών είναι πάρα πολύ σημαντικό για τη μεταβυζαντινή τέχνη, και είναι και από τα πιο φιλόδοξα εικονογραφικά προγράμματα του 16ου αιώνα.

Είναι έργο δύο ζωγράφων επώνυμων, των Κονταρήδων, που εντάσσονται σε ένα πρόγραμμα παλαιοδιαθηκικό. Όλες οι υπόλοιπες παραστάσεις γύρω τους είναι ένα πολύ εκτεταμένο παιλαιοδιαθηκικό πρόγραμμα, οπότε οι φιλόσοφοι μπορεί να είναι μόνοι τους, αλλά δεν αποσπώνται εντελώς από το συγκείμενο που δίνει στις άλλες παραστάσεις η “Ρίζα του Ιεσσαί”. Η συγκεκριμένη παράσταση έχει εκπαιδευτικό χαρακτήρα, γιατί είναι η μόνη που δίνει έναν τίτλο και να εξηγεί γιατί μαζεύτηκαν οι σοφοί εδώ και τι ήρθαν να μας πουν.

Το θέμα των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων έχει μακρά ιστορία, εμφανίζεται πολύ πριν από τη Μονή Φιλανθρωπηνών και απαντά σε αρκετά μνημεία. Δεν είναι σύνηθες και σημαίνει κάτι το ότι ζωγραφίζεται σε ένα μοναστήρι, ότι αυτός που συνέλαβε ή παρήγγειλε το εικονογραφικό πρόγραμμα είχε μια παιδεία και μια σκέψη σχετικά με αυτό. Στα Βαλκάνια και στον ελλαδικό χώρο έχω βρει περίπου 35 παραδείγματα, τα οποία πάνε από τα τέλη του 13ου-14ου αι. μέχρι τα τέλη του 18ου-19ο αιώνα (χωρίς να υπολογίζω την Κύπρο, όπου υπάρχουν επίσης παραδείγματα). Δηλαδή το θέμα έχει μεγάλη χρονική διάρκεια.

Όταν πρωτοεμφανίζονται οι φιλόσοφοι στη ζωγραφική, δεν είναι μόνοι τους, εμφανίζονται πάντα στη “Ρίζα του Ιεσσαί”, δηλαδή ουσιαστικά είναι σαν να αποτελούν το κατώτερο τμήμα του γενεαλογικού δέντρου του Χριστού. Η “Ρίζα του Ιεσσαί” δεν είναι ακριβώς το γενεαλογικό δέντρο του Χριστού, είναι μια πάρα πολύ σύνθετη παράσταση, η οποία ουσιαστικά θέλει να αποδείξει ότι ο Χριστός προέρχεται από τον Δαβίδ, είναι ένα μεσσιανικό θέμα, γιατί ο Χριστός είναι ο Μεσσίας. Έχει και πάρα πολλές παραστάσεις από την Παλαιά Διαθήκη, που πάλι προοικονομούν την έλευση του Μεσσία κ.λπ. Και σε αυτό όλο το πλαίσιο, κάποια στιγμή, όχι πολύ μετά τη “Ρίζα”, περίπου ταυτόχρονα, προστίθενται και οι φιλόσοφοι.

Γενικά, η ένταξη των φιλοσόφων συνοδεύεται από ένα πολύ μεγάλο κομμάτι της φιλοσοφικής και φιλολογικής παράδοσης. Οι φιλόσοφοι κρατάνε ειλητάρια, στα οποία είναι γραμμένα κείμενα θεοσοφικά, κάτι σαν προφητείες, οι οποίες αποδίδονται στους αρχαίους Έλληνες σοφούς που θεωρούσαν ότι είχαν προβλέψει την έλευση κάποιου μοναδικού τριαδικού θεού. Ενισχύουν δηλαδή τη χριστιανική πίστη και τον μεσσιανισμό του Χριστού οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι, κυρίως επειδή έχουν μια αυθεντία. Αυτή η γραμματεία πάνω στην οποία πατάνε τα κείμενά τους είναι πάρα πολύ παλιά, δηλαδή ξεκινάει απ’ τον 5ο αιώνα, αλλά τα πρώτα χειρόγραφα που σώζονται είναι του 8ου αιώνα. Η φιλολογική ιστορία είναι μακρά και περίπλοκη, π.χ. υπάρχουν αποσπάσματα που προέρχονται από χρησμούς του Απόλλωνα. Και είναι κείμενα δύσκολα, μερικές φορές ακατάληπτα. Δεν υπήρχε περίπτωση ο μέσος χριστιανός πιστός στην εκκλησία να διάβαζε την επιγραφή αυτή και να καταλάβαινε, γι’ αυτό είναι και γεμάτα λάθη. Σπανίως είναι σωστά».

 

 

«Σε πολλές μονές και ιερούς ναούς στην Ελλάδα αλλά και στη Βουλγαρία και στη Ρουμανία, από τον 10ο κιόλας αιώνα αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι και συγγραφείς ζωγραφίζονται στις τοιχογραφίες που κοσμούν τους νάρθηκες, τους γυναικωνίτες ή τους προαύλιους χώρους τους, τονίζοντας έτσι τη συνέχεια του πνευματικού και πολιτιστικού πλούτου της αρχαίας Ελλάδας στην ορθόδοξη παράδοση» προσθέτει η Σταυρούλα Σακκά, εικαστικός, αγιογράφος και χαράκτρια.

«Πιο συγκεκριμένα, εκτός από τη Μόνη Φιλανθρωπηνών στο νησί των Ιωαννίνων, έχουμε ανάλογες τοιχογραφίες και στο Άγιο Όρος και συγκεκριμένα στη Μονή Ιβήρων, στη Μονή Μεγίστης Λαύρας και στη Βατοπεδίου. Επίσης, στον νομό Κοζάνης συναντάμε δύο ιερούς ναούς, της Αγίας Παρασκευής και του Προφήτη Ηλία στη Σιάτιστα, με αρχαίους σοφούς, στα Μετέωρα, στην ιερά μόνη Μεγάλου Μετεώρου-Μεταμόρφωση του Σωτήρος, και στη Ζάκυνθο, στον ιερό ναό του Αγίου Διονυσίου. Ακόμα και στα Ζαγοροχώρια, στα Άνω Πεδινά, στην ιερά μόνη Ευαγγελιστρίας, συναντάμε τοιχογραφίες αρχαίων φιλοσόφων. Στην Πελοπόννησο έχουμε στην ιερά μόνη Γόλας Λακωνίας κ.λπ.

Οι αρχαίοι φιλόσοφοι που βλέπουμε ζωγραφισμένους στις τοιχογραφίες είναι ο Σόλωνας, η Σίβυλλα, ο Αριστοτέλης, ο Όμηρος, ο Πλούταρχος, ο Θουκυδίδης, ο Πυθαγόρας, ο Σωκράτης, ο Πλάτωνας, ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής και ο Χίλων ο Λακεδαιμόνιος.

 

 

Για ποιον λόγο να ζωγραφίσει κάποιος τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους σε έναν ορθόδοξο ναό; Σίγουρα αυτό δεν συνδέεται με τη θρησκευτική λατρεία αλλά κυρίως με την ιστορική συνέχεια και μετάβαση από τον αρχαίο στον βυζαντινό κόσμο, και τη συνδρομή τους στην ανθρώπινη σκέψη και την πνευματική ανάπτυξη της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Όλοι οι μεγάλοι άγιοι, π.χ. ο Μέγας Βασίλειος, ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος κ.λπ. είχαν βαθιά παιδεία και γνώση των αρχαίων φιλοσόφων και της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Ήταν, λοιπόν, ένα μέσο διδασκαλίας και παρότρυνσης των πιστών να μελετήσουν και να αποκτήσουν παιδεία. Άλλωστε η ζωγραφική στους ναούς πάντα είχε ρόλο εκπαιδευτικό και παιδαγωγικό και στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι και μια εκδήλωση σεβασμού στους προπάτορες της σκέψης.

Αυτό που συμβολίζουν είναι η προσπάθεια για γνώση και σοφία, η οποία όμως συνδέεται με την πίστη. Η γνώση και η πίστη μπορούν να συνυπάρχουν και να αλληλοσυμπληρώνονται. Οι αξίες της αρχαίας φιλοσοφίας, όπως η δικαιοσύνη, η αρετή, η αυτοσυγκράτηση κ.λπ., οδηγούσαν σε έναν ανώτερο πνευματικό θεό, προετοιμάζοντας τον δρόμο για τη διδασκαλία του Χριστού και τη συνέχεια της αρχαίας Ελλάδας στην ορθόδοξη παράδοση.

Στις τοιχογραφίες που διασώζονται αναγράφονται ως Έλλην, πχ. “Έλλην Αριστοτέλης”, και μεταγενέστερα και ως Σοφοί, π.χ. “ο Σοφός Όμηρος”. Καταλαβαίνουμε, λοιπόν, ότι ο λόγος που τους απεικόνιζαν στους ιερούς ναούς δεν ήταν γιατί τους θεωρούσαν άγιους αλλά επειδή θεωρούσαν ότι είχαν κηρύξει ήδη τον ερχομό του Λόγου του Θεού και μέρη της αληθείας Του, που είναι ο ίδιος ο Χριστός, ο ενσαρκωμένος Λόγος του Θεού. Αυτή είναι η “διδασκαλία του σπερματικού λόγου και η πραγματική αιτία που ζωγραφίζονται εντός των ναών”».

 

 

«Η παράσταση των σοφών συνδέεται με την αγάπη για την αρχαία Ελλάδα και τη γνώση, είναι άλλης φύσης ζήτημα», λέει η Σοφία Ζουμπουλάκη. «Δηλαδή πιο πολύ τους χρησιμοποιούν για να ενισχύσουν τον χριστιανισμό, την ορθόδοξη πίστη και τον μεσσιανισμό. Βέβαια υπάρχει σεβασμός για την αρχαία Ελλάδα, αυτό είναι αδιαμφισβήτητο. Επίσης δεν είναι τυχαίο ότι πολύ συχνά η παράσταση αυτή εμφανίζεται σε μοναστήρια, γιατί στα μοναστήρια αντιγράφονται τα χειρόγραφα, εκεί βρίσκονται τα κείμενα, έχουν άμεση πρόσβαση δηλαδή στις πηγές. Και πάντα πρέπει να έχουμε στον νου μας πως οτιδήποτε ξέρουμε για τα κείμενα της αρχαίας Ελλάδας, αυτά που σώθηκαν, είναι αυτά που το Βυζάντιο διάλεξε να σώσει, είτε επειδή τα δίδασκαν στα σχολεία τους είτε επειδή τα αντιγράφανε στα μοναστήρια. Πάντως, είναι αυτά που μας διέσωσε το Βυζάντιο.

Στην αρχή οι φιλόσοφοι είναι επτά, άρα παραπέμπουν στους εφτά σοφούς της αρχαιότητας, σιγά-σιγά ο αριθμός τους αυξάνεται και κάποια στιγμή παγιώνεται στους δώδεκα – γίνονται δώδεκα κατ’ απομίμηση των δώδεκα Αποστόλων, των δώδεκα προφητών κ.λπ. Στη Μονή Μεγίστης Λαύρας στο Άγιο Όρος είναι δώδεκα, στην Κρήτη, οπου βρίσκονται τα πρώτα παραδείγματα με το θέμα που σώζονται στην Ελλάδα –γιατί η Κρήτη γενικά διασώζει τη ζωγραφική που χάσαμε από την Κωνσταντινούπολη–, είναι επτά.

Το παράδειγμα στη Μονή Φιλανθρωπηνών είναι πολύ καλό γιατί είναι ένα μοναστήρι που έχει ιστορία και η παράσταση με τους επτά σοφούς είναι πολύ φροντισμένη. Μάλιστα, είναι και η μόνη παράσταση που έχει από πάνω επιγραφή επεξηγηματική: “Θεοῦ ἠμῶν. Καὶ περὶ τῶν Ζ. χρησμῶν ἑπτὰ φιλόσοφοι ἐν δόμῳ τινὶ τῶν Ἀθηναίων, πρὸς ἀλλήλους συνεδριάσαντες λόγον σοφώτατον καὶ ἀπόρρητον κεκινήκασιν περὶ τῆς παρουσίας Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν”. Οι σοφοί που απεικονίζονται είναι οι “Ἀπολλώνιος καὶ Σόλων, Θουκυδίδης, Πλάτων, Πλούταρχος, Αριστοτέλης, Χίλων”.

Φωτοστέφανα οι σοφοί δεν φοράνε ποτέ, εκτός από ένα ύστερο παράδειγμα του 17ου αι. που έχω βρει στη Βουλγαρία, το οποίο είναι αρκετά κακότεχνο. Στον ελλαδικό χώρο ή στη Μολδαβία, όπου έχουμε επίσης πολλά παραδείγματα, δεν έχουν φωτοστέφανο. Πολύ ενδιαφέρον έχει το ότι συχνά είναι γραμμένα λάθος ακόμα και τα ονόματά τους».

 

 

«Το φωτοστέφανο στους Αγίους συμβολίζει το “άκτιστο φως”, το “φως εκ φωτός” που είναι ο Χριστός», προσθέτει η Σταυρούλα Σακκά. «Δηλώνει ότι όσο ήταν εν ζωή μετείχαν της ενέργειας του Θεού που είναι η πηγή του φωτός. Οι αρχαίοι φιλόσοφοι δεν είχαν βαπτιστεί με πνεύμα Άγιο, γι’ αυτό δεν έχουν φωτοστέφανο. Τιμητικά και συμβολικά τους ζωγράφιζαν, στον νάρθηκα κυρίως, όπου κάθονταν οι κατηχούμενοι, όσοι δηλαδή δεν ήταν βαπτισμένοι.

Αν και έζησαν πριν από τη γέννηση του Ιησού Χριστού, μπορούν να θεωρηθούν πρόδρομοι της χριστιανικής πίστης επειδή η διδασκαλία, το ήθος και τα πιστεύω τους ταιριάζουν με τη διδασκαλία του Χριστού. Η επιρροή που άσκησαν κάποιοι αρχαίοι φιλόσοφοι προετοίμασαν τον δρόμο του Χριστού και προανήγγειλαν το μήνυμά του, προτρέποντας τους ανθρώπους προς Αυτόν, όπως θα έκανε και ένας “πρό-δρομος”».

«Ενδιαφέρον έχει το θέμα της εθνικής ταυτότητας που προκύπτει από αυτές τις απεικονίσεις» λέει ο Φίκος, εικαστικός και μελετητής της βυζαντινής τέχνης. «Οι Βυζαντινοί (όπως και οι Βούλγαροι και οι λοιποί Σλάβοι) σχεδόν πάντα επιγράφουν τους “σοφούς” αυτούς ως “Έλληνες”, άρα ως κάτι ναι μεν συγγενικό, λόγω γλώσσας και κουλτούρας, αλλά ταυτόχρονα διαφορετικό από αυτούς – οι ίδιοι αυτοαποκαλούνταν και ένιωθαν “Ρωμαίοι”.

Μια κάποια αμηχανία μπορούμε να πούμε πως προκύπτει και από τον τρόπο απεικόνισής τους. Οι Βυζαντινοί ήξεραν πολύ καλά την αρχαιοελληνική ενδυμασία του φιλοσόφου: ο Ιησούς και οι Απόστολοι (όπως και οι περισσότεροι άγιοι) απεικονίζονται όχι ως Εβραίοι αλλά ως αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι, με χιτώνα και ιμάτιο· όταν όμως επιχειρούν να απεικονίσουν τους πραγματικούς αρχαίους φιλόσοφους, προκειμένου να τους ξεχωρίσουν, καταλήγουν σε άλλες ενδυμασίες, άλλοτε σε μια παρόμοια με αυτήν του Βυζαντινού αυτοκράτορα (με στέμμα!), άλλοτε σε κάτι απλώς ασυνήθιστο, για να φανεί η διαφορετικότητα.

Αυτό που επίσης αξίζει, πιστεύω, να σημειωθεί, εξετάζοντας το θέμα καλλιτεχνικά, είναι πως οι Έλληνες φιλόσοφοι που συναντούμε σε βυζαντινούς ναούς ζωγραφίζονται με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που ζωγραφίζονται οι άγιοι. Η βυζαντινή τέχνη, δηλαδή, δεν διαχωρίζει το κοσμικό από το πνευματικό, το καλό από το κακό. Ο αμαρτωλός και ο άγιος, ο Ιησούς και ο στρατιώτης που τον μαστιγώνει, ο “ειδωλολάτρης Έλληνας” Πυθαγόρας και ο χριστιανός Ρωμαίος/Βυζαντινός επίσκοπος ζωγραφίζονται ακριβώς το ίδιο. Στο Βυζάντιο δεν υπήρξε ποτέ η διαστρεβλωμένη άποψη που έχουμε σήμερα πως η βυζαντινή τεχνοτροπία είναι τάχα ιερή και μπορεί να απεικονίζει μόνο αγίους. Η βυζαντινή ζωγραφική είναι μια εικαστική γλώσσα και ως γλώσσα μπορεί, και πρέπει, να εκφράζει κάθε πτυχή της ζωής».