Το άλλο σηματωρείο των Κυθήρων

Τον Ιανουάριο του 2018, παρευρεθήκαμε σε μια παρουσίαση στην Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού (ΥΙΝ) με θέμα:Τηλεγραφικοί-Σηματοφορικοί Σταθμοί στην Ελλάδα κατά τον 19ο αι.,με ομιλητή τον ομότιμο καθηγητή του ΕΜΠ, και Ακαδημαϊκό, Μανόλη Κορρέ.[1] Ο καθηγητής είχε κάνει προηγούμενη, αντίστοιχη, διάλεξη στο Μετσόβιο Πολυτεχνείο τον Νοέμβριο του 2017, που δυστυχώς δεν είχαμε καταφέρει να παρακολουθήσουμε, αν και είχαμε προσπαθήσει.[2] Η έκπληξή μας ήταν μεγάλη όταν ο ομιλητής αναφέρθηκε διεξοδικά στο κτίριο του σηματωρείου στο Μουδάρι. Είχαμε εικόνα του συγκεκριμένου, αφού είχαμε επισκεφθεί αρκετές φορές την ευρύτερη περιοχή, αλλά δεν είχαμε ασχοληθεί επισταμένα. Ο καθηγητής είχε επισημάνει και επισκεφθεί τον χώρο, κατά την διάρκεια διακοπών του σε φιλικό σπίτι στα Κύθηρα, κρατώντας εκτενείς σημειώσεις. Αυτές εξελίχθηκαν στην παρουσίασή του, όπου παρουσίασε και πιθανή αναπαράσταση του μηχανισμού -βασισμένος στα μεταλλικά κομμάτια που διασώζονται. Η τεκμηρίωση της ύπαρξης ενός τέτοιου σταθμού στα Κύθηρα, αλλά και των εμφανών υπολειμμάτων των μηχανισμών του, είναι κεφαλαιώδους σημασίας για την ιχνηλάτηση της Ιστορίας του νησιού. Κατά την διάρκεια της Αγγλικής διοίκησης δημιουργήθηκαν πολλά δημόσια κτίρια (όπως τα αλληλοδιδακτικά σχολεία και το Λαζαρέτο), γέφυρες, υποδομές (το ντεπόζιτο νερού στο Καψάλι και το «σιντριβάνι» στο Μανιτοχώρι), η καλύτερη οδόστρωση τόσο του κεντρικού όσο και αρκετών περιφερειακών δρόμων, έργα που έγιναν με την άμεση συνδρομητών Κυθηρίων, τόσο σε χειρωνακτική εργασία  όσο και σε επίπεδο εργολαβίας. Ο φάρος του Καψαλίου (1853) και ο φάρος του Μουδαρίου (1857) υπήρξαν έργα της ίδιας περιόδου. Όμως η Αγγλία ως χώρα με τεράστιο στόλο είχε ήδη επενδύσει και σε μια σειρά άλλων εφευρέσεων, που εξυπηρετούσαν την ναυσιπλοΐα και το εμπόριο. Ο τηλέγραφος υπήρξε μία από αυτές. Βεβαίως ο τηλέγραφος πριν μετατραπεί σε ηλεκτρικό λειτούργησε ως οπτικός, δηλαδή με την χρήση οπτικών σημάτων.[3] Όμως η ύπαρξη ενός μόνον σταθμού οπτικής επικοινωνίας μας προξένησε εντύπωση. Ήταν λογικό πως εκτός από το στενό Κυθήρων-Πελοποννήσου θα έπρεπε να υπάρχει κάτι το αντίστοιχο για το στενό μεταξύ Κυθήρων-Αντικυθήρων-Κρήτης. Όμως, παρά κάποιες διερευνητικές μας εξορμήσεις, δεν είχαμε εντοπίσει κάτι. Θεωρούσαμε λοιπόν ως πιθανή την χρήση μηχανισμού στο Κάστρο της Χώρας. Όμως στην διάρκεια βιβλιογραφικής έρευνας, εντοπίσαμε μια σχετική αναφορά.

Το 1863 ο Edward Lear, Άγγλος τοπιογράφος και περιηγητής, επισκέφθηκε τα Ιόνια νησιά. Αυτή η επίσκεψη απέδωσε το βιβλίο Views in the Seven Ionian Islands (1863), το οποίο και εικονογράφησε. Επισκέφθηκε τα Κύθηρα από τις 18 έως και τις 24 Μαΐου 1863. Περιδιάβηκε όλο το νησί από το Καψάλι ως τον Καραβά, από τον Μυλοπόταμο ως τα Φράτσια και από το Λειβάδι ως την Παλαιόπολη. Κατά την διάρκεια της πρώτης μέρας της επίσκεψής του δημιουργήθηκε το γνωστό έργο που παρουσιάζει το Καψάλι και την Χώρα και το Κάστρο(εικ.1).[4]

 

Εικόνα 1

Το κάστρο και η πόλη των Κυθήρων και το λιμάνι στο Καψάλι (EdwardLear, 1863). Γκραβούρα. Πηγή: https://el.travelogues.gr/item.php?view=36952.

Στο ημερολόγιο του αναφέρθηκε στην διαμονή του στο σε φιλικό σπίτι όπου διέμενε Άγγλος στρατιωτικός στη Χώρα, μάλλον στο Μέσα Βούργο, και στις βόλτες του. Tην Παρασκευή 23  Μαΐου 1863η βόλτα του τον έφερε στο λαγκάδι του Άγιου Μηνά, όπου αναφέρεται στην ύπαρξη τόσο του νεκροταφείου όσο και του δημόσιου πλυσταριού. Κατόπιν συνέχισε το μονοπάτι που τον έφερε στην κορυφή του λόφου Βαρδιόλα, πάνω από τον Τράχηλα. Αναφέρεται λοιπόν στην ύπαρξη signal station, δηλαδή σηματωρείου. Κατόπιν ακολούθησε την πορεία από εκεί προς την διασταύρωση με το μονοπάτι της Φελωτής, με κατεύθυνση προς την περιοχή της Ψαρρής, αναφερόμενος στον εντυπωσιακό ορεινό όγκο του όρους της Αγίας Ελέσσας, αλλά και την απέραντη θαλάσσια θέα προς τα δυτικά.

Η ύπαρξη λοιπόν ενός δεύτερου σταθμού σηματωρείου τεκμηριώνεται, μέσα από την αναφορά του περιηγητή. Όμως γιατί δεν βρέθηκαν υπολείμματα, αντίστοιχα του σταθμού του Μουδαρίου;[5]Μελετώντας τον ευρύτερο χώρο, μέσω προγράμματος απεικόνισης χαρτών (Google Earth) εντοπίσαμε τα ίχνη μιας κυκλικής κατασκευής, στον λόφο (εικ. 2).

 

Εικόνα 2

Ευρύτερη περιοχή λόφου της Βίγλας. Διακρίνεται ο δρόμος , κατασκευής 1941, όπως και τα ίχνη του κυκλικού κτίσματος .Πηγή: GoogleEarth.

 

Τα ορθοφωτογραφικά στοιχεία της χαρτογράφησης πρέπει να είχαν ληφθεί αμέσως μετά από πυρκαγιά, κι έτσι η ύπαρξη ιχνών λίθινης κατασκευής είναι εμφανής.Σίγουρα δεν επρόκειτο μια μεγάλη κατασκευή, διότι θα ήταν γνωστό και θα απεικονιζόταν σε γκραβούρες.

Σε επιτόπια έρευνα που διεξήγαγε τον Φεβρουάριο του 2021ο κ. Θεόδωρος Δαπόντε, κάτοικος Χώρας και γνώστης του χώρου, εντοπίστε τα ίχνη της κυκλικής κατασκευής, μέσα σε βλάστηση (εικ. 3& 4), ακριβώς εκεί που αναμέναμε.

 

 

Εικόνα 3 Άποψη της κατασκευής.  Θέα προς Ν-ΝΑ. Πηγή: Θ. Δαπόντε.

Εικόνα 4 Άποψη της κατασκευής. Θέα προς Ν-ΝΔ. Πηγή: Θ. Δαπόντε.

 

Αυτό λοιπόν μας δίνει δύο εκδοχές: είτε πρόκειται για ίχνη από μεσαιωνική βίγλα (όπως στον Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο και στον Άγιο Γεώργιο στο Βουνό), ή κατασκευάστηκε αργότερα και είχε κυλινδρικό σχήμα, όπως αντίστοιχα κτίσματα οπτικού τηλέγραφου, που έχουν την ίδια περίπου διάμετρο, δηλαδή 3,5 έως 4 μέτρα (εικ. 3).

 

Εικόνα 5

Ανακατασκευασμένο αντίγραφο σταθμού οπτικού τηλέγραφου στο Nalbach, Γερμανία.

 

Η ονομασία του λόφου παραπέμπει αρχικά στην ύπαρξη Βυζαντινής βίγλας. Όμως ο E. Lear δεν αναφέρεται σε watchingstationαλλά σε signalstation. Tα ίχνη μας καταδεικνύουν μια πρόχειρη κατασκευή. Που  είναι κτίριο, αντίστοιχο του Μουδαρίου; Η γειτνίαση με το κάστρο της Χώρας, που ήταν και ο τόπος στρατωνισμού της φρουράς,  επέτρεπε την χρήση του σηματωρείου με καθημερινή στελέχωση-βάρδια, οπότε η δημιουργία μίας ημιμόνιμης κατασκευής στον χώρο της υπάρχουσας βίγλας είναι λογική. Ενδεχομένως η βίγλα παρέμεινε ως είχε και ξύλινος ιστός τοποθετήθηκε εντός ή πλησίον. Η χρήση του σταθμού πρέπει να εντοπιστεί στην περίοδο 1840-1860, αφού αυτή συμπίπτει με την ανάπτυξη αντίστοιχων σταθμών από τους Άγγλους στην Μάλτα.[6] Οι αρχικές δε κατασκευές στην Μάλτα περιλάμβαναν ξύλινους ιστούς. Αυτό επιβεβαίωσε την πεποίθησή μας περί ξύλινου ιστού στο σταθμό του Τράχηλα, αφού δεν έχουν βρεθεί μεταλλικά ίχνη -αλλά ούτε και έχουμε ακούσει κάτι το σχετικό. Η εμφάνιση όμως του ηλεκτρικού τηλέγραφου, που χρησιμοποιήθηκε στον Κριμαϊκό Πόλεμο (1854-1856), κατέστησε τον οπτικό τηλέγραφο άχρηστο. Βέβαια η αναφορά του περιηγητή E. Lear τον αναφέρει το 1863, αλλά δεν ξεκαθαρίζει εάν ήταν λειτουργικός. Ίσως το αρχικό σχέδιο να προέβλεπε μόνιμη κατασκευή αλλά η απαξίωση του συστήματος, ή ίσως η αποχώρηση των Άγγλων από το νησί (1864), δεν επέτρεψε κάτι τέτοιο. Αυτό μας οδηγεί στο συμπέρασμα τελικά πως η χρήση πρέπει να εντοπιστεί από τα μέσα και τέλη της δεκαετίας του 1850, ενώ δεν γνωρίζουμε πότε συντελέστηκε η καταστροφή του σταθμού.

Τελικά λοιπόν φαίνεται πως υπήρχε και άλλο σηματωρείο, στο νότιο τμήμα των Κυθήρων, αλλά δυστυχώς δεν έχουν διασωθεί παρά ελάχιστα ίχνη του, και υφίσταται μόνον η ανάμνησή του, μέσα από την αναφορά του περιηγητή E. Lear.

 

ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΗΚΕ ΣΤΟ ΦΥΛΛΟ ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2021 ΤΗΣ ΕΝΤΥΠΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ ΤΗΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑΣ «ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ»

[1]Βλ. σχετικά http://bit.ly/3nUt9vy.

[2]Βλ. σχετικά http://bit.ly/2XWdEbT.

[3]Βλ. σχετικά: Burns, R. W. (2004). “Chapter 2: Semaphore Signalling”. Communications: an international history of the formative years σσ. 29-52 και Crowley, David and Heyer, Paul (ed) (2003) ‘Chapter 17: The optical telegraph’ Communication in History: Technology, Culture and Society (Fourth Edition) Allyn and Bacon, Boston σσ. 123-125

[4]Στο εν λόγω βιβλίο αυτή είναι η μοναδική γκραβούρα από τα Κύθηρα, αν γνωρίζουμε ότι είχε δημιουργήσει μεγάλο αριθμό υδατογραφιών.

[5]Η περιοχή του Τράχηλα, που αναφέρεται ως Γερμανικά, είναι χώρος όπου οι Γερμανοί είχαν τοποθετήσει ακουστικό ραντάρ και συστοιχία αντιαεροπορικών. Η δημιουργία αμαξιτού δρόμου, για την μεταφορά των μηχανημάτων, έγινε με την συνήθη αγγαρεία, στα 1941. Ο δρόμοςπαραμένει, αρκετά, προσβάσιμος -τόσο από οχήματα εκτός δρόμου όσο και από πεζούς. Παραδοσιακά για πολλά χρόνια υπήρξε χώρος εκδρομής του Δημοτικού Σχολείου Χώρας.

[6]Βλ. σχετικά: http://bit.ly/3tXJB2o.