Το «χαμένο» υδροπλάνο του Καψαλιού

Το 1976 κατά την διάρκεια γεωργικών εργασιών παρατηρήσαμε ένα κομμάτι αλουμίνιο να σκεπάζει ένα πηγάδι. Τότε ακούσαμε για πρώτη φορά την ιστορία του υδροπλάνου που «τσακίστηκε» στην παραλία του Καψαλιού. Μας αναφέρθηκε πως υπήρχαν κι άλλα κομμάτια διασκορπισμένα σ’ όλο το νησί. Αυτό ξεκίνησε την αναζήτηση μας για το «χαμένο» υδροπλάνο των Κυθήρων. Τότε το μόνα στοιχεία που υπήρχαν ήταν η αόριστη αναφορά για κάποιο υδροπλάνο που καταστράφηκε στο Καψάλι και οι τάφοι στο Κάστρο της Χώρας, δίπλα στο παλαιό Αγγλικό Διοικητήριο.

Ένα δεύτερο στοιχείο ήταν μια αφήγηση του ομογενή κ. Σπύρου Καλοκαιρινού στον ιστότοπο Kythera-Family.net στα 2004. Στην διήγησή του αναφερόταν σε τετρακινητήριο σκάφος (αεράκατο) και σε επτά νεκρούς.

Εκτενής έρευνα στα Γερμανικά Αρχεία (1) μας παρουσίαζε συγκεκριμένους τύπους υδροπλάνων στα 1943 στην Ελλάδα: είτε τα μονοκινητήρια Arado AR-196 και Heinkel He-60 είτε το δικινητήριο Fokker T VIII (T8). Υπήρχε και ένα τρικινητήριο Blohm & Voss BV 138 αλλά δεν φαινόταν πουθενά να έχει έστω περάσει από τα Κύθηρα. Όλα τα παραπάνω αεροσκάφη ανήκαν σε μονάδες που ήταν εγκατεστημένες στο Φάληρο, στον Σκαραμαγκά, στην Λέρο και στον κόλπο της Σούδας στην Κρήτη (2).

Επίσης εξετάσαμε την περίπτωση να ήταν ένα τρικινητήριο Junkers Ju-52/3m (See), το οποίο ήταν το κύριο μεταφορικό αεροπλάνο του Γερμανικού στρατού στο οποίο είχαν προστεθεί πλωτήρες, τα οποία χρησιμοποιούνταν κατά κόρο για το ανεφοδιασμό των νησιωτικών μονάδων και τα οποία είχαν βάση το Φάληρο ή το Καλαμάκι. Καμία αναφορά σχετικά με συντριβή τέτοιου τύπου στα Κύθηρα δεν υπήρχε. Επίσης τα αεροπλάνα αυτά είχαν ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό: ήταν κατασκευασμένα από αλουμίνιο «κυματιστό» δηλαδή μη λείο. Το κομμάτι που βλέπουμε στην αρχική φωτογραφία δεν έχει τέτοια υφή.

Ανακαλύψαμε τελικά πως υπήρχε άλλη μια μονάδα που συνεργαζόταν με την Ομάδα Θαλάσσιας Αναγνώρισης SAGr 126, όπως και τα παραπάνω υδροπλάνα, το Σμήνος Θαλάσσιας Διάσωσης 7. Αποστολή του ήταν αυτό που σήμερα ονομάζεται Έρευνα και Διάσωση (SAR). (3) Η μονάδα αυτή ήταν εξοπλισμένη με το υδροπλάνο Dornier Do-24, τα οποία έφτασαν στην Ελλάδα τον Μάιο του 1943 και εγκαταστάθηκαν στο Φάληρο.

Στα 1943 λόγω των ιδιαίτερα δυσμενών συνθηκών κάτω από τις οποίες οι απομεμακρυσμένες μονάδες των νησιών διαβιούσαν, λόγω τις πορείας των εχθροπραξιών, το Σμήνος 7 ανάλαβε το καθήκον της τροφοδοσίας τους. Οι αεράκατοι Do-24 ήταν τρικινητήρια υδροπλάνα, Γερμανικής κατασκευής, σχεδιασμένες στις αρχές του 1930 ειδικά για παράκτιες περιπολίες και εύρεση και διάσωση. Σύμφωνα με τα αρχεία της εταιρείας αεροσκάφη αυτού του τύπου διέσωσαν 12,000 άτομα τουλάχιστον. Κατασκευάστηκαν συνολικά 279 κομμάτια, από διαφορετικά εργοστάσια, στην περίοδο 1937-1945.

Στις 23 Δεκεμβρίου 1943 το υδροπλάνο Do-24/T3 με κωδικούς DJ+MZ προσπάθησε να προσθαλασσωθεί στο Καψάλι για τροφοδοσία της τοπικής φρουράς και παραλαβή τραυματιών. Κατά την διαδικασία ο πιλότος δεν υπολόγισε σωστά και όπως προσπάθησε να κάνει στροφή και να γυρίσει μέτωπο προς την θάλασσα δεν τα κατάφερε και έτσι χτύπησε πρώτα στην παραλία και κατόπιν σε παρακείμενη οικία. Τα πτερύγια και οι μηχανές αποκολλήθηκαν από το κυρίως σώμα του αεροσκάφους. Ευτυχώς δεν ακολούθησε έκρηξη ούτε υπήρξε θύμα από τους ντόπιους. Όμως σύμφωνα με τα στοιχεία τρία μέλη του πληρώματος, ο παρατηρητής R. Marquandt ο μηχανικός G. Kunde και ο πολυβολητής G. Gryzwotz, σκοτώθηκαν ενώ άλλα τρία μέλη τραυματίστηκαν: ο πιλότος W. Steinig, ο χειριστής ασυρμάτου G. Kommik και ο μηχανικός A. Westerkowsky. Σύμφωνα με τον Καλοκαιρινό οι νεκροί ήταν επτά.

Άλλη προφορική μαρτυρία αναφέρει τέσσερις. Δεν γνωρίζουμε γιατί υπάρχει αυτή η διαφορά. Το αεροσκάφος είχε καταστραφεί ολοκληρωτικά. Οι Γερμανοί δεν αντέδρασαν άμεσα με αποτέλεσμα κάποιοι κάτοικοι να ξεκινήσουν την διαρπαγή. Το κύριο υλικό που προτιμήθηκε (5) ήταν τα ελαστικά παρεμβάσματα που υπήρχαν κάτω από το κέλυφος του αεροσκάφους για στεγανότητα. Αυτά χρησιμοποιήθηκαν για σόλες παπουτσιών αφού το δέρμα ήταν δυσεύρετο στην διάρκεια της Κατοχής. Οι Γερμανοί βλέποντας το μέγεθος της καταστροφής ζήτησαν από τους ντόπιους να τους βοηθήσουν ώστε τα υπολείμματα να απομακρυνθούν (6). Έτσι κι άλλα τμήματα του αεροσκάφους αποσπάστηκαν, και το κομμάτι που μας κίνησε την περιέργεια κατέληξε σαν καπάκι πηγαδιού στα Καλησπεριάνικα.

Η Γερμανική φρουρά έθαψε τους νεκρούς στο Κάστρο. Μεταπολεμικά ειδική μονάδα του Γερμανικού Στρατού μετέφερε τις σωρούς στην Γερμανία.

Το περιστατικό δεν ήταν το μόνο στο οποίο ενεπλάκη υδροπλάνο. Υπήρξε περιστατικό στον Αβλέμονα κατά το οποίο καΐκι του ΕΛΑΝ (ναυτικό του ΕΛΑΣ): «…Στον Αβλέμονα ο ΕΛΑΝ κτύπησε και έριξε γερμανικό υδροπλάνο. Για το περιστατικό μάλιστα γράφτηκε και λαϊκό τραγούδι…»  (7). Το αεροσκάφος έπεσε στην Αγία Πελαγία αλλά δεν αναφέρονται ημερομηνίες κι έτσι είναι δύσκολο να διασταυρωθεί εάν όντως το αεροσκάφος καταστράφηκε ή όχι. Επίσης στα αρχεία ανακαλύψαμε μια αναφορά για υδροπλάνο του ιδίου τύπου που κατέπεσε και καταστράφηκε ολοσχερώς 13 χλμ. ανατολικά των Αντικυθήρων στις 24 Μαΐου 1924 με τέσσερεις νεκρούς και δύο διασωθέντες. Δεν υπάρχει άλλη αναφορά για υδροπλάνο στα Κύθηρα, αν και υπάρχουν καταγεγραμμένες και τεκμηριωμένες περιπτώσεις γερμανικών και συμμαχικών αεροσκαφών (8).

Μάλιστα αρκετά έχουν μελετηθεί από αυτοδύτες και έχει αναρτηθεί στο διαδίκτυο το αποτέλεσμα. Ο κ. Σ. Καλοκαιρινός στην αφήγησή του αναφέρει πως υπήρξε και άλλο περιστατικό με μικροατύχημα υδροπλάνου αλλά δεν μπορέσαμε να το τεκμηριώσουμε (9). Ελπίζουμε το άρθρο αυτό να αποτελέσει αρχή ώστε να βρεθεί και άλλο υλικό, φωτογραφικό και αφηγηματικό, για άλλα αεροσκάφη γνωστά και άγνωστα που βρίσκονται στο νησί μας.

Δημοσιεύθηκε στο φ. 273, Οκτώβριος 2012 της έντυπης έκδοσης 

Σημειώσεις:

(1) Τα αρχεία αυτά έχουν διασωθεί και χάρις σε εθελοντικές συνεργασίες έχουν αναρτηθεί στο Δίκτυο σε ιστοσελίδες στρατιωτικού/αρχειακού ενδιαφέροντος.

(2) Ο Γερμανικός αεροπορικός σχηματισμός που εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα ήταν το Χ (106) Αεροπορικό σώμα στον οποίο άνηκε η Ομάδα Θαλάσσιας Αναγνώρισης SAGr126 (Seeaufklaerungsgruppe 126). Η Γερμανική Ναυτική Αεροπορία αν και ξεκίνησε ως οργανικό κομμάτι του Γερμανικού Πολεμικού Ναυτικού κατέληξε γρήγορα υπό τις διαταγές της Αεροπορίας. Έτσι όλες οι μονάδες υδροπλάνων ανήκαν στην Αεροπορία

(3) Από το 1940 η Γερμανική Αεροπορία είχε δημιουργήσει υπηρεσίες έρευνας και διάσωσης (Seenotdienst). Όλη η Μεσόγειος διαχωρίστηκε σε ζώνες επιχειρησιακής ευθύνης, κάθε μια από τις οποίες διέθετε στολίσκους έρευνας/διάσωσης με αεράκατους ενταγμένες σε αυτούς. Το κέντρο της υπηρεσίας αυτής έδρευε στις Συρακούσες της Σικελίας (Seenot Zentrale Syrakus) και σε αυτό υπάγονταν οι αεράκατοι που στάθμευαν στην Ελλάδα.

(4) Στο Φάληρο, στην περιοχή του Δέλτα, υπάρχει ένα κτίριο που στεγάζει το Μουσείο Αεροπορίας (δεν το συναντήσαμε ποτέ ανοικτό). Είναι το μόνο που έχει διασωθεί από το συγκρότημα του Εργοστασίου Αεροσκαφών Φαλήρου (βλ. σχετικό λήμμα στη ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ: Κρατικό Εργοστάσιο Αεροσκαφών ΚΕΑ). Κατά τη διάρκεια της Γερμανικής κατοχής οι εγκαταστάσεις του χρησιμοποιήθηκαν από τη Luftwaffe για τεχνική υποστήριξη, αλλά και την χρήση από τα υδροπλάνα της SAGr126, ενώ οι εγκαταστάσεις που βρίσκονται στο αεροδρόμιο αποτέλεσαν στόχο συμμαχικών βομβαρδισμών.

(5) Πάντα σύμφωνα με την αφήγηση του κ. Καλοκαιρινού, ο οποίος ως αυτόπτης μάρτυς δίνει πιο έγκυρα στοιχεία. Όμως διαπιστώσαμε διαφορές σε σχέση με άλλες πηγές μας.

(6) Επικαλέστηκαν λόγους ασφαλείας αφού το υδροπλάνο θα έδινε στόχο σε εχθρικά βομβαρδιστικά. Κατά πάσα πιθανότητα διέσωσαν τις μηχανές και ό,τι άλλο μπορούσε να αποβεί χρήσιμο (ασυρμάτους κλπ)

(7) Βλ. σχετικές αναφορές σε ιστοσελίδες σχετικές με τη δράση του ΕΛΑΣ Λακωνίας. Το τραγούδι παρατίθεται:

Το ένδοξο ηρωικό ΕΛΑΝ στη Λακωνία
Με τους φασίστες έκανε αεροναυμαχία
Στον όρμο του Αβλέμονα εδώσανε τη μάχη
Με ένα μόνο αυτόματο τρεις σύντροφοι μονάχοι
Το υδροπλάνο γάζωσαν ψύχραιμα μ’ευστοχία
Και το στειλαν φλεγόμενο στην Αγία Πελαγία.

(8) Υπάρχει για παράδειγμα το αγγλικό ελαφρύ βομβαρδιστικό Bristol Beaufighter που είναι βυθισμένο έξω από το Καψάλι στην Γράσα Πόντα. βλ. Αεροσκάφος τύπου Beaufighter στα Κύθηρα

(9) Σύμφωνα με την αφήγηση το υδροπλάνο ήταν του ιδίου τύπου και υπέπεσε στο ίδιο λάθος (overshoot) κατά την προσθαλάσσωση στο Καψάλι. Υπήρξε μόνον ζημιά σε έναν από τους πλωτήρες αλλά αποκαταστάθηκε άμεσα και το αεροσκάφος αναχώρησε.

 

Νέα κομμάτια από το «χαμένο» υδροπλάνο του Καψαλίου

Τον Οκτώβριο του 2012 είχαμε παρουσιάσει πληροφορίες από το γερμανικό υδροπλάνο Dornier Do-24, με κωδικούς αεροσκάφους DJ+ΜΖ, το οποίο στις 23 Δεκεμβρίου 1943 και κα­τά την διάρκεια προσθαλάσσωσής του στο Καψάλι είχε καταστραφεί. Υπολείμματά του είχαμε καταφέρει να εντοπίσουμε στα Καλησπεριάνικα, ενώ στην Χώρα ο αγαπητός κ. Μανόλης Δαπόντε μας επέτρεψε να φωτογρα­φίσουμε ηλεκτρολογικά και υδραυλικά εξαρτήματα του σκάφους που είχε διασώσει. Όπως είχαμε προαναφέρει, οι ίδιοι οι Γερμανοί επέβαλαν την κα­ταστροφή και διαμοιρασμό των υπο­λειμμάτων για να μην είναι στόχος τα συντρίμμια από τα συμμαχικά αερο­σκάφη. Έτσι λοιπόν πολλά από τα κομμάτια του υδροπλάνου κατέληξαν σε διάφορα σημεία της νήσου.

Τον πε­ρασμένο χειμώνα ο φίλτατος εκδότης των «Κυθηραϊκών» κ. Μανόλης Καλλίγερος εντόπισε έτερο τμήμα του αε­ροπλάνου στο Στραπόδι. Το τμήμα αυ­τό είναι κομμάτι από το οπίσθιο φτερό του αεροπλάνου και συγκεκριμένα το ένα εκ των δύο οριζόντιων ουραίων σταθερών πτερυγίων. Μάλι­στα είναι εντυπωσιακό πως το τμήμα δεν είναι βαμμένο και το αλουμίνιο φαίνεται ευκρινώς. Η συγκεκριμένη α­εράκατος ήταν όμως βαμμένη με την κλασική βαφή παραλλαγής, καθώς σε φωτογραφικό υλικό που παραθέτουμε η βαφή φαίνεται καθαρά. Εάν δε πα­ρατηρήσουμε την φωτογραφία της αε­ρακάτου, στην βάση του Παλαιού Φα­λήρου (Τροκαντερό), φαίνεται πως στο συγκεκριμένο κομμάτι ήταν ζωγραφισμένος ο αγκυλωτός σταυ­ρός. Έτσι είναι λογικό ο χρήστης του υπολείμματος να το αποχρωμάτισε ά­μεσα κι έτσι να επανέλθει το κομμάτι στην αρχική άβαφη μορφή του.

Η αε­ράκατος ανήκε οργανικά στην Ομάδας Θαλάσσιας Αναγνώρισης 5Α0Τ 126 και τμήμα του σμήνους Θαλάσσιας Διάσωσης 7, που είχε ως βάση το πα­λιό εργοστάσιο συναρμολόγησης αε­ροσκαφών στο Φαληρικό Δέλτα. Έχουμε εντοπίσει μάλιστα και τον θυ­ρεό του σμήνους. Το κατα­πληκτικό στην περίπτωσή μας είναι πως εντοπίσαμε απίστευτα στοιχεία στα Γερμανικά Στρατιωτικά Αρχεία, αλλά και σε διαδικτυακά αρχεία που α­φορούν την περίοδο του 2ου Π.Π.

Όσον αφορά την φωτογραφική τεκμη­ρίωση δεν υπήρχαν μόνον οι εξειδι­κευμένες μονάδες τεκμηρίωσης οπτι­κού υλικού (φωτογραφίας και κινημα­τογραφικής ταινίας), όπως η “Wehrmacht Group “Bild 101”.

Η πληθώ­ρα φωτογραφικού υλικού υφίσταται διότι όλοι οι Γερμανοί στρατιώτες εί­χαν ως υποχρεωτικό εξοπλισμό από μία φωτογραφική μηχανή. Η Ναζιστική κυβέρνηση επέβαλε το μέτρο ώστε οι στρατιώτες να μπορούν να στέλνουν τις δικές τους φωτογραφίες στους οι­κείους τους κι έτσι να ανεβαίνει το ηθικό των αμάχων. Έτσι στο τέλος του πολέμου υπήρχαν χιλιάδες φωτογρα­φιών από την δράση των στρατιωτών. Δυστυχώς όμως για του Ναζί πολλές από τις φωτογραφίες αυτές χρησιμο­ποιήθηκαν ώστε να στοιχειοθετήσουν οι Σύμμαχοι κατηγορίες προς τους ε­γκληματίες πολέ­μου. Σίγουρα υ­πάρχουν πολλά ακόμα υπολείμμα­τα του υδροπλά­νου διασκορπι­σμένα σε όλο το νησί. Σιγά-σιγά κάποια αποκαλύ­πτονται. Και σί­γουρα υπάρχουν κομμάτια από άλ­λα αεροσκάφη που έπεσαν κατά την διάρκεια του πολέμου. Αλλά ό­πως όλα τα προ­σωπικά και οικο­γενειακά αρχεία, βγαίνουν στην επιφάνεια με βραδείς ρυθμούς.

Νικόλαος Δ. Λουράντος

Δημοσιεύθηκε στο φ. 326 της έντυπης έκδοσης Ιούλιος-Αύγουστος 2017