Στο τεύχος του Απριλίου 2021 των ΚΥΘΗΡΑΪΚΩΝ (αρ.367) αναφερθήκαμε σε ένα δεύτερο, πιθανό, σηματωρείο των Κυθήρων. Η άποψή μας στηρίχτηκε κυρίως στην μαρτυρία του τοπιογράφου Edward Lear, ο οποίος επισκέφθηκε το νησί το 1863. Η εικασία μας αυτή έπρεπε να τεκμηριωθεί και από άλλες πηγές κι έτσι αποφασίσαμε αν μελετήσουμε περισσότερο το θέμα και να καταλήξουμε σε μια πιο ολοκληρωμένη άποψη.
Το πρώτο που κάναμε ήταν να μελετήσουμε την μορφή όσων σηματωρείων, της ίδιας περίπου εποχής, απεικονίζονται σε σχέδια ή και φωτογραφίες. Αυτό θα μας επέτρεπε να καταλήξουμε στην μορφή που ενδεχόμενα θα είχε ένας μικρός signal station, δηλαδή σταθμός σημάτων, όπως τον αναφέρει ο Lear. Οι σταθμοί αυτοί αποτελούνταν, συνήθως, από έναν ή δύο ιστούς και συνοδευτικά κτήρια. Τέτοια παραδείγματα παραθέτουμε παρακάτω:
Εικόνα 1 Σηματωρείο του Jerbourg, στο Αγγλικό νησί Guernsey (τέλη 18ου αι.)
Το συγκεκριμένο σηματωρείο βρισκόταν στο Jerbourg, στο Guernsey της Μάγχης.[1] Ο ιστός είναι μονός και υπάρχουν ένα πύργος και ένα μικρότερο οίκημα στο πίσω μέρος. Τα κτήρια εξυπηρετούν το προσωπικό και συγχρόνως αποτελούν τοπόσημα, αναγνωρίσιμα από τα διερχόμενα πλοία. Το σηματωρείο ήταν ένα από τα πλέον πρώιμα, αφού είχε ξεκινήσει να οργανώνεται περί το 1780, αλλά φαίνεται πως δεν λειτούργησε παρά στις αρχές του 1800.
Εικόνα 2 Σηματωρείο στην Burma
Το δεύτερο αυτό σηματωρείο βρισκόταν την Burma, και λειτουργούσε υπό την εποπτεία των Lloyd’s που διατηρούσαν παγκόσμιο δίκτυο σηματωρείων. Η ημερομηνία της φωτογραφίας αποδίδεται στα τέλη του 1890.
Τέλος αυτός εδώ ο σταθμός λειτουργούσε στο Port Arthur της Τασμανίας.
Εικόνα 3 Σηματωρείο στο Port Artur, στην Tasmania
Κάτι που παρατηρούμε σε όλους τους σταθμούς είναι η ύπαρξη υποστηρικτικών κτηρίων. Στα Κύθηρα ο αντίστοιχος σταθμός στο Μουδάρι ενσωματώνει τον ιστό, με τον μηχανισμό του, στο κτήριο υποστήριξης. Στον Τράχηλα όμως γιατί δεν βρέθηκε κάτι αντίστοιχο;
Το καλοκαίρι του 2021 καλύψαμε όλη την περιοχή της Βίγλας, τόσο στο σημείο όπου υποστηρίζουμε πως υπήρχε σηματωρείο, δηλαδή λίγο ψηλότερα από τα ερειπωμένα κτήρια της Αγροτικής Τράπεζας (Γερμανικά), έως και την κορυφή, όπου υπάρχουν ίχνη μικρού οικίσκου της βίγλας, που ονομάτισε όλον τον λόφο.
Εικόνα 4 Άποψη από το θεωρούμενο σηματωρείο προς τα ΝΔ
Εικόνα 5 Άποψη του ιδίου σημείο από το ψηλότερα
Εικόνα 6 Άποψη του Κάστρου της Χώρας μέσα από τα ερείπια της παλαιάς βίγλας, στην κορυφή του λόφου
Εικόνα 7 Άποψη των ερειπίων της ερειπωμένης παλαιάς βίγλας
Οι δύο πρώτες φωτογραφίες είναι από το σημείο που εικάζουμε πως υπήρχε ο σταθμός, μεταξύ κτιρίων και κορυφής. Η τρίτη και τέταρτη δείχνουν τα ίχνη του οικίσκου που υπήρχε στην κορυφή του λόφου της Βίγλας, δηλαδή το παλαιό οπτικό παρατηρητήριο, σε χρήση από πολύ παλιά. Δεν εντοπίσαμε πουθενά ίχνη ιστού, ούτε στο κάτω ούτε στο πάνω σημείο. Άρα αυτός δεν πρέπει να ήταν μεταλλικός, όπως εκείνος του Μουδαρίου, αλλά ξύλινος, όπως αυτοί που απεικονίζονται στις εικόνες που παραθέσαμε στην αρχή, και οι οποίοι ήταν ιστοί πλοίων σε δεύτερη χρήση. Η γειτνίαση με το Καψάλι μας οδηγεί στην άποψη αυτή. Βεβαίως τέτοιοι ιστοί περιλαμβάνουν και μεταλλικά τμήματα αλλά ο μόνος τρόπος να τα εντοπίσουμε θα ήταν να βρεθούν αυτά τα κομμάτια. Όμως επειδή αυτά είναι, σχετικά, μικρά και σίγουρα έχουν αλλοιωθεί από τον καιρό δεν πιστεύουμε πως θα υπάρξουν αξιόλογα ίχνη. Μια άλλη περίπτωση είναι να μετακινήθηκε ο ιστός. Δηλαδή όταν έφυγαν οι Άγγλοι να το πήραν μαζί τους, ως υλικό πλοίου, ή ακόμη και να το κατέστρεψαν.[2] Αυτή η άποψη συνάδει με το γεγονός της μη ύπαρξης δευτερευόντων στοιχείων, αλλά και με το γεγονός πως δεν έχουμε καμία αναφορά σχετική. Είναι σχετικά εύκολο να θεωρήσουμε πως η μικρή απόσταση από την Χώρα (λιγότερο από ένα τέταρτο με τα πόδια) υπαγόρευε την χρήση μη μόνιμης κτηριακής υποστηρικτικής κατασκευής, αφού ο σταθμός θα λειτουργούσε από φως σε φως (πρωί έως βράδυ) και η μικρή απόσταση από την Χώρα επέτρεπε την σύντομη πεζοπορία των χειριστών-στρατιωτών. Άρα ισχύει η άποψή μας περί πρόχειρης κατασκευής, του σωζόμενου κύκλου, πάνω από τον οποίο θα πρέπει να υπήρχε πρόχειρη κάλυψη, όπως φαίνεται στον αντίστοιχο της Burma. Μάλιστα θα μπορούσε να είναι από ιστία, αντί της ξύλινης σκεπής, που απεικονίζεται.
Ας εξετάσουμε την περίπτωση χρήσης της παλαιάς βίγλας, ως υποστηρικτικού κτιρίου. Δεν θα μπορούσε να είναι εκεί το σηματωρείο, δίπλα σε μια κτηριακή υποδομή; Εδώ μπαίνουμε στην σφαίρα της μελέτης των μετεωρολογικών φαινομένων. Οι λόγοι που δεν θα έβαζε ένα μηχανικός έναν ιστό στην κορυφή του λόφου είναι απλός: οι κεραυνοί. Ένας ιστός που εμπεριέχει έστω και λίγα μεταλλικά τμήματα θα ήταν πρόκληση για τους κεραυνούς. Μην ξεχνάμε άλλωστε το περιστατικό του κεραυνού στην Μυρτιδιώτισσα, του Κάστρου της Χώρας. Ο κεραυνός πέφτει στο καμπαναριό της εκκλησίας, που είχε μια απλή μεταλλική κατασκευή στην κορυφή, όπως συνηθίζεται (σταυρό με ανεμούριο ή απλή μπάλα κανονιού), μπαίνει μέσα στο βοηθητικό δωμάτιο της εκκλησίας, συνεχίζει μέσα από τον δρόμο και ξεσπάει στον χώρο του διοικητηρίου, μόλις μέσα από την είσοδο του Κάστρου. Άρα ο οικίσκος της Βίγλας δεν μπορεί είναι το σημείο του σηματωρείου. Αυτό θα πρέπει να είναι χαμηλότερα από την κορυφή, αλλά να εξακολουθεί να έχει απρόσκοπτη θέα προς το στενό και το πέλαγος. Όσον αφορά τον λόγο που διατηρήθηκε η κυκλική κατασκευή που εντοπίσαμε, αυτός είναι απλός: οι Γερμανοί το χρησιμοποιήσαν ως φωλιά αντιαεροπορικού πολυβόλου. Εάν δεν είχε την θέα που χρειαζόταν ήταν άχρηστο. Οπότε οι Γερμανοί, με την αγγαρεία των Κυθηρίων, το επιδιόρθωσαν ή το ανακατασκεύασαν κι έτσι το σημείο επιβίωσε.
Ένα άλλο στοιχείο που ανακαλύψαμε στην διαδρομή προς Τράχηλα είναι ίχνη κτηρίου στην δυτική πλευρά του λόφου της Βίγλας, σε πολύ μικρή απόσταση από τον δρόμο. Ο δρόμος σίγουρα χαράκτηκε πάνω στο υπάρχων μονοπάτι, που χρησιμοποιούνταν και κατά την Αγγλική περίοδο. Μάλιστα ο Edward Lear αναφέρεται στο σημείο, λίγο πριν από αυτές τις κατασκευές, και συγκεκριμένα στο πλάτωμα της Ψαρής, στο ημερολόγιο που κρατά και καταγράφει τα πάντα.
Εικόνα 8 ερείπια κτίσματος, δίπλα στον δρόμο
Εικόνα 9 Άποψη της στέρνας και τοιχίου
Εικόνα 10 Η στέρνα (πώρινο ρείθρο)
Εικόνα 11 Το τοιχίο και οι ενσωματωμένες δύο ποτίστρες
Δεν γνωρίζουμε κάτι σχετικά με την κατασκευή αυτή. Η ύπαρξη όμως ερειπίων δίχωρου οικίσκου, με στέρνα, που έχει πελεκημένα από πωρόλιθο ρείθρα, αλλά και η ύπαρξη διπλής ποτίστρας μας κινεί το ενδιαφέρον. Οι τεχνικές είναι παραδοσιακές αλλά το μέγεθος είναι ιδιαίτερα μεγάλο για χωραφόσπιτο ή απλό σημείο εξυπηρέτησης κοπαδιών αιγοπροβάτων. Το νερό και η αποθήκευση και χρήση του είναι ένα στοιχείο που οι Άγγλοι επιμένουν, μέσω έργων τους, στο νησί. Δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι αλλά ενδεχόμενα οι ποτίστρες εξυπηρετούσαν ζώα μεταφοράς. Ποιας μεταφοράς όμως; Η τελευταία φορά που χρησιμοποιήθηκαν ζώα μεταφοράς στην ευρύτερη ήταν κατά την διάρκεια της Κατοχής (1941-44), με την κατασκευή του αμαξιτού δρόμου προς εξυπηρέτηση των Γερμανών και του φυλακίου του Τράχηλα και την συντήρησή του. Μήπως εδώ υπήρχε σημείο εξυπηρέτησης του σηματωρείου; Κι αν ναι γιατί εδώ και όχι πιο κοντά προς το σηματωρείο; Όπως και να έχει το πράγμα η κατασκευή είναι αρκετά προσεγμένη και δεν είναι απίθανο να πρόκειται για ιδιωτική κατασκευή. Άλλωστε οι πρόγονοί μας μας έχουν αποδώσει καταπληκτικές κατασκευές.
Επιμένουμε στην ύπαρξη του σηματωρείου στον Τράχηλα παρά το γεγονός πως ο αυτόπτης μάρτυς που μας το αναφέρει, ο Edward Lear, δεν το έχει απεικονίσει. Δεν έχουμε εντοπίσει καμία υδατογραφία του με τον σταθμό. Η μοναδική υδατογραφία της ευρύτερης περιοχής είναι εκείνη του λαγκαδιού ανάμεσα στο Κάστρο και τον λόφο της Βίγλας, από την περιοχή της Ψαρής.
Εικόνα 12 Άποψη Χώρας, λόφου της Βίγλας και Αγίου Μηνά (νεκροταφείο) από την Ψαρή
Δυστυχώς πρόκειται για εικόνα χαμηλής ανάλυσης και δεν μας αποδίδει ιδιαίτερες πληροφορίες. Συγχρόνως δεν φαίνεται το επίμαχο σημείο ώστε να ξεκαθαρίσει η συζήτηση. Η υδατογραφία προέρχεται από ιστοσελίδα οίκου δημοπρασιών. Δυστυχώς δεν υπάρχει πιά στο διαδίκτυο, όσο και να προσπαθήσαμε να την εντοπίσουμε. Το σημείο είναι από την πρωινή του βόλτα, στις 23 Μαΐου 1863, στην Ψαρή μέχρι την βάση του λόφου της Βίγλας, από την διαδρομή του Άγιου Μηνά, του διπλού νεκροταφείου και της πηγής με τις γούρνες-πλυντήρια. Ο Lear είναι ένα τοπιογράφος με μια ματιά, σχεδόν φωτογραφική. Έχουμε στοιχεία του ημερολογίου του, όπου αναφέρεται στην χλωρίδα περιοχών -όπως ο Καραβάς, που μας επιτρέπουν να ανασυνθέσουμε οπτικά μια περιήγηση μερικών ημερών σε όλο το νησί: από το Καψάλι και την Χώρα, μέχρι τον Καραβά και τον Ποταμό, τα Μητάτα και την Παλαιόπολη. Δεν θα περιέγραφε κάτι ως signal station, δηλαδή σταθμό επικοινωνίας, εάν δεν ήξερε γιατί μιλάει.
[1] Πίσω από το σηματωρείο είναι ο πύργος Saumarez Tower, η μοναδική απεικόνιση ενός κτηρίου που δεν υπάρχει πλέον. Η εικόνα έχει διασωθεί σε φωτογραφία, ιδιοκτησίας του καπετάνιου Philip de Saumarez, και βρίσκεται τώρα σε βιβλιοθήκη.
[2] Μην ξεχνάμε πως σύμφωνα με την Συνθήκη του Λονδίνου (1864) οι Άγγλοι απαίτησαν την ουδετερότητα των Ιονίων νήσων, όπως και την καταστροφή εγκαταστάσεων. Στα Κύθηρα δεν είχαμε κάτι τέτοιο, αλλά ενδεχομένως ο ιστός αν απομακρύνθηκε, ως υλικό δικό τους και εύκολο στην μετακίνηση. Στις απεικονίσεις που παραθέσαμε αρχικά ο ιστός επικοινωνίας δείχνει να στηρίζεται σε σχοινιά και υπάρχουν όλα εκείνα τα στοιχεία που μας επιτρέπουν να πιστέψουμε πως επειδή ήταν ναυτικό υλικό αρκετής αξίας δεν το εγκατέλειψαν οι Άγγλοι, μετά την αποχώρησής τους το 1864.
ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΗΚΕ ΣΤΗΝ ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ ΣΤΟ ΦΥΛΛΟ ΙΟΥΝΙΟΥ 2022
Kythira Online
