Το επώνυμο “Καλοκαιρινός”

Επώνυμο από τα παλαιά των Κυθήρων, το οποίο παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην έρευνα, κυρίως επειδή παρατηρείται μόνο στα Κύθηρα και έτσι όλοι οι Καλοκαιρινοί που εντοπίζονται σήμερα έχουν κυθηραϊκή καταγωγή.

Ετυμολογικά το επώνυμο έχει τη βάση του στη λέξη καλοκαίρι, και καλοκαιρινός είναι αυτός που εμφανίζεται το καλοκαίρι. Το επώνυμο είναι γνωστό με άλλη μορφή από τον 4ο αι. μ.Χ., από την οποία πιθανότατα προήλθε το σημερινό. Το 332 ο Δουξ Καλόκαιρος οδήγησε Μακεδόνες και Αλβανούς στην Κύπρο επί Μεγάλου Κωνσταντίνου και κατέλαβε το νησί για λογαριασμό του αυτοκράτορα. Το 335 επαναστάτησε εναντίον του Μεγ. Κωνσταντίνου, ίδρυσε ανεξάρτητο κράτος στην Κύπρο, αλλά τελικά ηττήθηκε από τον αυτοκρατορικό στρατό και θανατώθηκε στην Ταρσό, όπως αναφέρουν ο Στέφανος Λουζινιανός και ο λατίνος ιστορικός Αυρήλιος Βίκτωρ. Από την εποχή αυτή μέχρι το 16ο αι. το επώνυμο δεν αναφέρεται στις πηγές σε καμία από τις δύο μορφές.

Ο ιστορικός Στ. Σπανάκης, προσπαθώντας να ανιχνεύσει τις ρίζες των Καλοκαιρινών της Κρήτης, που ήταν μεγάλη οικογένεια, ιδίως κατά το 19ο αι., κατέληξε στα Κύθηρα και υπέθεσε ότι ο γενάρχης του κλάδου αυτού πιθανόν να έφθασε από την Κρήτη στα Κύθηρα το 18ο αι. Η υπόθεση αυτή είναι εσφαλμένη, καθώς το επώνυμο στα Κύθηρα είναι ήδη γνωστό δύο αιώνες ενωρίτερα. Έχει ενδιαφέρον η πορεία του.

Σε νοταριακό έγγραφο της 12ης Μαρτίου 1563 αναφέρεται να διαθέτει χωράφι στις «Βαγοιλάδες» ένας «Σταμάτης Καλοκερνός». Η περιοχή αυτή είναι γνωστή και σήμερα με την ίδια ονομασία, Βαγγελάδα ή Βαγγελάδες και σ’ αυτήν διαθέτουν ακόμη κτηματική περιουσία Καλοκαιρινοί από τα γειτονικά χωριά Φράτσια και Αλεξανδράδες, στα οποία κατοικούν αποδεδειγμένα από το 17ο αι. Μάλιστα ένας Stamati Calocerno q. Giorgi Cardiaco απογράφεται το 1721 στην Παναγία στο Κατούνι, χωριό επίσης κοντά στην περιοχή. Η παρουσία του επωνύμου κατά το 17ο αι. είναι επίσης βεβαιωμένη. Το 18ο είναι πολλές οι οικογένειες με το επώνυμο Καλοκαιρινός στα χωριά Σταθιάνικα, Φράτσια και Αλεξανδράδες, έτσι που να είναι βέβαιο ότι κατοικούν εκεί από παλαιότερα. Αναφέρονται την ίδια επίσης εποχή οι Valerio Calocherno και Paulo Calocherno (1719) ανάμεσα σε πανωλόπληκτους. Το 1772 στην ενορία Αγίας Τριάδας Αλεξανδράδων όλοι οι ενορίτες φέρουν το επώνυμο Καλοκαιρινός.7 Στα Σταθιάνικα οι Καλοκαιρινοί βρίσκονται από το 1724 και στον Άγιο Παντελεήμονα Φρατσίων οι περισσότερες οικογένειες ονομάζονται επίσης Καλοκαιρινοί. Σύμφωνα με το Στ. Σπανάκη, ο πρώτος Καλοκαιρινός της κρητικής οικογενείας είναι ο Λέων Καλοκαιρινός, που βρέθηκε το 18ο αι. στα Κύθηρα και από το όνομά του πήρε την ονομασία του ο οικισμός των Φρατσίων Λεονταρακιάνικα. Όμως οι Καλοκαιρινοί στα Κύθηρα εμφανίζονται από το 16ο αι., ενώ στα Φράτσια δεν κατοικούν στα Λεονταρακιάνικα, αλλά στην ενορία Αγίου Παντελεήμονος (ένας μάλιστα από αυτούς ονομάζεται Pantaleo Calocherno το 1721). Στα Λεονταρακιάνικα (τότε αναφέρονται Λενταρακιάνικα) απογράφεται η παλιά επίσης κυθηραϊκή οικογένεια των Λενταράκη ή Λεονταράκη. Εκείνο που είναι πλέον σημαντικό στοιχείο είναι ότι η οικογένεια του Λέοντος Καλοκαιρινού ανιχνεύεται στα Σταθιάνικα από το 1721. Ο πατέρας του λεγόταν Νικόλαος, ήταν και αυτός ιερέας και γιος ιερέα (απογράφεται συνήθως Nicolo Calocherno q. Calogero, ενώ αλλού αναφέρεται και το πατρώνυμό του, που ήταν Manoli). Αυτός παντρεύεται την Aggelina κι ο γιος του Λέων (γενάρχης των Καλοκαιρινών της Κρήτης) γίνεται ιερέας σε νεαρή ηλικία (πιθανόν πριν τα 24). Σύμφωνα με το γενεαλογικό δένδρο της οικογενείας που δημοσιεύει ο Σπανάκης (βλ. σημ. 8), γιος του παπά Λέοντα είναι ο Δημήτριος Καλοκαιρινός ή Κολλησομέρης, που παντρεύεται δύο φορές και κάνει 16 παιδιά. Στις απογραφές ο παπάς Λέων, όντως έχει γιο Δημήτριο, ο οποίος μάλιστα το 1760 αναφέρεται ως Dimitri, suo figlio naturale, δηλ. νόθος γιος του παπά Λέοντα! Από κει κι έπειτα (με το γιο του Δημητρίου, Ανδρέα) αναπτύσσεται στην Κρήτη ο κλάδος των Καλοκαιρινών, που αναδεικνύει λαμπρούς επιχειρηματίες και πνευματικούς ανθρώπους. Ο Λυσίμαχος Καλοκαιρινός σφαγιάζεται από τους Τούρκους το 1898 και ο Μίνως Καλοκαιρινός είναι ο γνωστός αρχαιολόγος, που διενεργεί ανασκαφές στην Κνωσό.

Μ’ όλα τα παραπάνω δεν αποκλείεται βέβαια μία εγκατάσταση Καλοκαιρινών στα Κύθηρα από την Κρήτη σε παλαιότερη εποχή, δηλ. πριν από το 16ο αι. Ίσως όμως οι Καλοκαιρινοί να είναι μία από τις λίγες οικογένειες των Κυθήρων που η κίνησή τους στο χώρο να ήταν Κύθηρα-Κρήτη, αντί του πιο συνηθισμένου Κρήτη-Κύθηρα, καθώς στα νοταριακά έγγραφα από την Κρήτη το επώνυμο δεν αναφέρεται από το 13ο αι. μέχρι την περίπτωση του Kυθηρίου Λέοντος Καλοκαιρινού.

Από τα Κύθηρα τώρα η οικογένεια διακλαδώνεται σε πολλά χωριά του νησιού και απόγονοί τους βρίσκονται σήμερα στα Σταθιάνικα, Καρβουνάδες, Φράτσια, Αλεξανδράδες και Χώρα. Από τα Κύθηρα αναφέρεται το επώνυμο και στη διασπορά της Σμύρνης. Μεταξύ άλλων εκεί είναι και ο δικηγόρος Ιάκωβος Καλοκαιρινός. Από τη Σμύρνη οικογένειες Καλοκαιρινών επιστρέφουν στην Ελλάδα και απόγονοί τους ζουν σήμερα στην Αθήνα, όλοι με απώτερη κυθηραϊκή καταγωγή. Από τα Κύθηρα υπάρχει και μετανάστευση στις ΗΠΑ και την Αυστραλία, όπου υπάρχουν πολλές οικογένειες με κυθηραϊκή καταγωγή και το επώνυμο Καλοκαιρινός. Μερικοί από αυτούς το έχουν μετατρέψει σε Calos, με αποτέλεσμα να μην είναι εύκολη αργότερα η αναζήτηση της ρίζας τους μέσα από το επώνυμο.

Πολλά από τα παραπάνω στοιχεία επιβεβαίωσε η έρευνα που ακολούθησε στη συνέχεια και αποτυπώθηκε στο σχετικό λήμμα στο ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΣΤΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ. Από την έρευνα αυτήν προέκυψε με ασφάλεια η διαπίστωση ότι το Καλοκαιρινός είναι ένα επώνυμο που αναπτύχθηκε στα Κύθηρα ξεκινώντας αρχικά από παρωνύμιο ενός γνωστού και παλαιού επωνύμου. Σε αυτό το λόγο οφείλεται το γεγονός ότι το επώνυμο αυτό δεν ανιχνεύεται σε άλλα μέρη της Ελλάδας, ενώ και στις περιπτώσεις που ανιχνεύεται, η  έρευνα οδήγησε μέχρι στιγμής πίσω στα Κύθηρα. Στον ίδιο λόγο οφείλεται και η διαπίστωση ότι το επώνυμο αυτό δεν ανιχνεύεται στις παλαιότερες αναφορές επωνύμων στο νησί.

Στη συνέχεια παρατίθεται το σχετικό λήμμα από το ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ.

Καλοκαιρινός

Το επώνυμο αυτό αποτελούσε από την αρχή ένα ερωτηματικό, καθώς ανήκει σε μία κατηγορία επωνύμων στα Κύθηρα με μικρή σχετικά διάδοση, ενώ και εκτός από το νησί δεν έχει εντοπισθεί παρά μόνο σε περιπτώσεις, όπου η καταγωγή των οικογενειών που το φέρουν προέρχεται από τα Κύθηρα.

Έτσι η πιθανότερη προσέγγιση για το επώνυμο ήταν να αναζητηθεί η προέλευσή του στα παρωνύμια άλλων επωνύμων, όπως είχαμε για πολλές άλλες περιπτώσεις επωνύμων με μικρή διασπορά στα Κύθηρα (π.χ. Μαρέντης, Παυλάκης, Ραΐσης, Κατσούλης, Σουρής κ.α.) Η υπόθεση αυτή επαληθεύθηκε με τον εντοπισμό σε νοταριακά έγγραφα του 16ου αι ενός κατοίκου της περιοχής Κατούνι, του Σταμάτη Καλλίγερου, ο οποίος αναφέρεται και με το παρωνύμιό του, που είναι το Καλοκερνός! Ο συγκεκριμένος είχε κτηματική περιουσία στις Αλεξανδράδες και στην πλησίον τοποθεσία Κόρακας.

Σε συμβόλαιο της 4 Απριλίου 1587 αναφέρεται ως συμπλησιαστής πωλουμένου χωραφιού στη θέση Κόρακας ο Σταμάτις Καληγέρος λεγόμενος Καλοκερνός, ενώ στις 30 Δεκεμβρίου 1587 φέρεται αγοραστής ακινήτου στις Αλεξανδράδες ο γιος του παραπάνω ονόματι κυρ Μηχάλης Καληγερος υιός κυρ Σταμάτη Καλοκαιρνού60…… Ο ίδιος προφανώς αναφέρεται σε συμβόλαιο της 12ης Μαρτίου 1563 ως Σταμάτις Καλοκερνός, συμπλησιαστής περιουσίας στη θέση Βαγγελάδες61. Έχουμε επομένως δύο σχετικές μαρτυρίες, καίτοι αναφέρονται στην ίδια οικογένεια με τρόπο απόδοσης του παρωνυμίου, ο οποίος δεν αφήνει καμία αμφιβολία για το ποίο είναι το επώνυμο και ποίο το παρωνύμιο. Όμως υπάρχει μία ακόμη μαρτυρία στις πηγές. Γνωρίζουμε ότι από τα αρχαία χρόνια οι πρωτότοκοι έπαιρναν το όνομα του εκ πατρός πάππου, μία συνήθεια που έμεινε και στο Βυζάντιο και την έχουμε κληρονομήσει και σήμερα (βλ. Εισαγωγή). Εντοπίζουμε, λοιπόν, ενάμιση περίπου αιώνα μετά τις παραπάνω επισημάνσεις σε συμβόλαια, στις Ενετικές απογραφές του 18ου αι. και συγκεκριμένα το 1724 να υπάρχει ακόμη το βαφτιστικό Σταμάτης σε μία από τις οικογένειες των Καλοκαιρινών με παρωνύμιο Καρδιακός, η οποία εξακολουθεί τότε να κατοικεί στο Κατούνι και να απογράφεται στην ενορία της Παναγίας62, όταν στα Σταθιάνικα έχουμε αρκετές πλέον οικογένειες με το επώνυμο αυτό. Βέβαια δεν θα μπορούσε να αποκλεισθεί εντελώς το ενδεχόμενο να προϋπήρχαν κλάδοι με το επώνυμο αυτό εκεί, οπότε ο παραπάνω συλλογισμός θα έπρεπε να επανεξετασθεί, όμως δεν έχει εντοπισθεί μέχρι στιγμής η οποιαδήποτε αναφορά στις γνωστές πηγές. Έτσι, λοιπόν, με τα νέα αυτά στοιχεία από την έρευνα, αλλά και την παρατήρηση που έχουμε κάνει παραπάνω, συμπεραίνουμε ότι το Καλοκαιρινός είναι παρωνύμιο κλάδου της οικογενείας Καλλίγερου, η οποία ήταν πολύκλαδη ήδη από το 16ο αι, αναφέρονται δε δύο κλάδοι της, αυτός με το παρωνύμιο Γκιγκής και αυτός με το παρωνύμιο Κουρμουλής, να είναι εγκατεστημένοι στην ευρύτερη περιοχή κοντά στο Κατούνι από την εποχή αυτή. Ο μη εντοπισμός του επωνύμου Καλοκαιρινός σε παλαιότερα από τα τέλη του 16ου αι., έγγραφα, είναι μία επιπλέον ένδειξη υπέρ αυτής της άποψης, καίτοι για μία πληρέστερη τεκμηρίωση θα ήταν χρήσιμο να προέκυπτε και κάποιο επιπλέον στοιχείο προς επίρρωσιν του συλλογισμού αυτού.

59 Archivio di Stato di Venezia, Procuratori di S. Marco, Commissarie, b. 3A, fasc.

Priv. Venier Moise I qd. Biagio cf. di S. Moise………………………………………

60 Δημήτριος Φάναρης νοτάριος ……σ. 111 και 208…………………………………………

61 Εμμ. Γ. Δρακάκης (εκδ.) Εμμανουήλ Κασιμάτης νοτάριος Κυθήρων (1560-1582),

Αθήνα 1999, σ. 147

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Τα κείμενα για τα επώνυμα και τοπωνύμια, τα οποία δημοσιεύονται εδώ, είναι τα ίδια με όσα έχουν δημοσιευθεί στα αντίστοιχα βιβλία μας ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ, ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΣΤΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ και ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ, τα οποία έχουν εκδοθεί από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (κυκλοφορούν και στα αγγλικά από:  Kytherian Association of Australia,  Kyhterian World Heritage Fund και Kytherian Publishing and Media). Από τις αναδημοσιεύσεις εδώ απουσιάζουν συνήθως οι βιβλιογραφικές και λοιπές σημειώσεις, είναι δε ευνόητον ότι για να αποκτήσει ο αναγνώστης πλήρη εικόνα για κάθε επώνυμο ή τοπωνύμιο είναι απαραίτητο να διαβάσει και τις εκτενείς αναφορές στα εισαγωγικά σημειώματα των παραπάνω βιβλίων, καθώς, χωρίς αυτά, οι γνώσεις του για το θέμα θα παραμένουν ελλιπείς.

Οι εκδόσεις στα Ελληνικά διατίθενται από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (βλ. στοιχεία στο σχετικό link σε αυτόν εδώ τον ιστότοπο) και στα Κυθηραϊκά βιβλιοπωλεία.