Το επώνυμο Κρίθαρης

Ένα από τα λιγότερο διαδεδομένα επώνυμα στα Κύθηρα, με συνεχή όμως παρουσία από το 16ο αι. μέχρι σήμερα, και για το οποίο υπάρχουν αρκετές και ασφαλείς πληροφορίες για την άφιξη και παρουσία του στα Κύθηρα.

Ετυμολογικά το επώνυμο δεν παρουσιάζει δυσκολίες, καθώς προέρχεται από το γνωστό δημητριακό κριθάρι, που είναι γνωστό μ’ αυτή την ονομασία από τα αρχαία χρόνια και αναφέρεται από τον Ηρόδοτο. Κατά τη Βυζαντινή εποχή αυτός που έτρωγε κρίθινο άρτο ανήκε στους φτωχούς ή τους χωρικούς. Κρίθαρης, λοιπόν, ή Κριθάρης ήταν αυτός που παρασκεύαζε κρίθινο άρτο ή αυτός που ασχολείτο με την κριθαρομαντεία.1 Από το κριθάρι θεωρούν ότι προέρχεται το επώνυμο όλοι όσοι έχουν ασχοληθεί με αυτό.2 Το επώνυμο είναι αρκετά σπάνιο στον ελληνικό χώρο. Ως πρώτη εμφάνισή του θα μπορούσε να θεωρηθεί αυτή με τη μορφή Κοντοκρίθαρης. Το 1369 αναφέρεται σε έγγραφο από την Κρήτη ένας Georgius Contocrithari.3 Η μορφή αυτή του επωνύμου σημαίνει σίγουρα ότι το Κρίθαρης είναι παλαιότερο, αφού εξελίχθηκε κατά τη συνήθεια των Βυζαντινών, που δημιουργούσαν επώνυμα από παρωνύμια ή σωματικά ελαττώματα. Κοντοκρίθαρης ήταν ένας Κρίθαρης με κοντό ανάστημα. Έκτοτε πάντως το επώνυμο εμφανίζεται το 16ο αι., σχεδόν ταυτόχρονα στην Κρήτη και τη Μονεμβασία.

Στα Κύθηρα το επώνυμο εμφανίζεται σχεδόν την ίδια εποχή, όταν, στις παραμονές της ναυμαχίας της Ναυπάκτου (1571), αναφέρεται ο Theodoro Critari να είναι μεταξύ των κατασκόπων που παρακολουθούν τις κινήσεις των Τούρκων στη Μονεμβασία, τον Βραχίονα της Μάνης (Brazzo de Maina) και τη λοιπή Πελοπόννησο. Η δραστηριότητα του Κρίθαρη (αναφέρεται και Κριθάρης) περιγράφεται σε αναφορά του δραστήριου ενετού προβλεπτή των Κυθήρων Sebastiano Malipiero (1569-1571) προς τη διοίκηση της Κρήτης την 28η Ιουνίου 1570, όταν μεταφέρονται πληροφορίες αυτού του Κρίθαρη. Στην ίδια αναφορά ο προβλεπτής μεταφέρει στους προϊσταμένους του ότι ο Κρίθαρης έχει δικούς του ανθρώπους στη Μονεμβασία, μεταξύ των οποίων και τον πατέρα του.4 Σημειώνεται ότι η Μονεμβασία βρίσκεται στα χέρια των Τούρκων από το 1540. Η παρουσία του πατέρα του Κρίθαρη στη Μονεμβασία είναι πιθανόν να σημαίνει και την καταγωγή του από την πόλη αυτή, μπορεί όμως απλά να ζούσε τότε εκεί, αν και δεν είναι τόσο συνηθισμένο να πηγαίνει κανείς να εγκαθίσταται σε τουρκοκρατούμενες περιοχές, χωρίς σοβαρό λόγο. Ο Θεόδωρος Κρίθαρης, ο οποίος δρούσε για λογαριασμό του ενετού προβλεπτή από κοινού με τους συντρόφους του Αντώνιο Βαρδαλάχο, Γιάννη Κριματαρά και Ηλία Δοξαρά, ανέφερε στον Malipiero και τη δράση του εμπόρου Θεοδωρή de Brochi, κατοίκου Βενετίας, φίλου του αγά της Μονεμβασίας και καταδότη των Τούρκων. Φαίνεται ότι μετά την επιτυχία της ναυμαχίας της Ναυπάκτου, στην οποία οι Τούρκοι υπέστησαν δεινή ήττα, ο Κρίθαρης εγκαταστάθηκε μόνιμα στα Κύθηρα ανταμειφθείς για τις υπηρεσίες που προσέφερε στους Ενετούς. Αυτό συνάγεται από τη δικογραφία, που σχηματίζεται σε βάρος του διαδόχου του Μαλιπιέρο στα Κύθηρα Pietro Suriano, στην οποία αναφέρεται ότι είχε δανειστεί χρήματα και είδη από πολλούς Κυθηρίους, μεταξύ των οποίων και ο Θ. Κρίθαρης,5 τα οποία δεν επέστρεψε ούτε πλήρωσε.

Λίγα χρόνια μετά την εμφάνιση του επωνύμου στα Κύθηρα, αυτό ανιχνεύεται και στην Κρήτη. Συγκεκριμένα, στη διανομή της περιουσίας του ποιητή Βιτσέντζου Κορνάρου, που γίνεται στις 24 Ιανουαρίου 1598, στο σχετικό έγγραφο υπογράφει ως μάρτυρας ένας «Γιάνις Κριθάρης ποτέ μισέρ Νικόλα απου το άνωθεν χωρίο Πισκοκέφαλο».6 Η παρουσία της οικογενείας στην Κρήτη, της οποίας μάλιστα ο πρόγονος Νικόλαος αναφέρεται να έχει τίτλο ευγενείας, είναι δεδομένη. Έτσι δεν είναι εύκολος ο ακριβής προσδιορισμός της καταγωγής του Θ. Κρίθαρη των Κυθήρων, καθώς οι σχέσεις Κρήτης και Μονεμβασίας την εποχή αυτή είναι στενές και πυκνές, ώστε να μην αποκλείεται μετακίνηση της οικογενείας από τη μία περιοχή στην άλλη, πιθανότερη όμως φαίνεται η κίνηση Μονεμβασία-Κρήτη, λόγω της κατάληψης της πρώτης από τους Τούρκους λίγα χρόνια πριν.

Στα Κύθηρα η οικογένεια δεν αναπτύσσεται ιδιαίτερα και κατά τις απογραφές του 18ου αι. το επώνυμο συναντάται στη Χώρα και τον Ποταμό. Αναφέρονται ενδεικτικά οι Vassili Crithari (1721, Σωτήρας στα Σφακιανά), Nicolo Crithari (1721, Παναγία στον Ποταμό) και Thodorin Crithari q. Dimitri (1788, Άγ. Ιωάννης Θεολόγος, στο Κάστρο Χώρας).7 Το 1821 το επώνυμο βρίσκεται ήδη στον Καραβά, όπως συμβαίνει με πολλούς κατοίκους του Ποταμού στα τέλη του 18ου- αρχές του 19ου αι. Οι Χρήστος και Γεώργης Κρίθαρη, ναυτικοί, αναφέρεται ότι πρωτοστατούν στη σφαγή Τούρκων προσφύγων από την Πελοπόννησο, εξαιτίας της οποίας πέντε (κατ’ άλλους επτά) κάτοικοι του Καραβά απαγχονίζονται από τις αγγλικές αρχές των Κυθήρων, διαφεύγουν όμως οι δύο πρωταγωνιστές.8 Δεν είναι γνωστό αν ο δεύτερος από τους παραπάνω έχει σχέση με το Γεώργιο Κρίθαρη, καπετάνιο στη σκούνα «Πορταρίτισσα», που κάνει ταξίδια το 1839 από την Κωνσταντινούπολη στα Κύθηρα.9

Το 1850 ο Εμμανουήλ Κρίθαρης είναι μεταξύ των πρώτων Κυθηρίων που εγκαθίστανται στην Αυστραλία.10 Αναφέρεται ότι στο Περθ της χώρας αυτής φθάνει το 1854 ο Χαρ. Κρίθαρης,11 ενώ τα επόμενα χρόνια αρκετοί με το επώνυμο αυτό βρίσκονται στην Αίγυπτο, ακολουθώντας τους πολλούς Καραβίτες των Κυθήρων που αναζητούν την τύχη τους εκεί. Στο Κάϊρο αναφέρεται ο Κωνσταντίνος Κρίθαρης.12 Το 1921 αναφέρεται Κρίθαρης με κυθηραϊκή καταγωγή μέχρι τη μακρινή Βενεζουέλα.13

Στην εποχή μας το επώνυμο υπάρχει στα χωριά Καραβάς, Αγία Πελαγία και Ποταμός στα Κύθηρα, και αναφέρεται στη διασπορά των Αθηνών με αρκετές οικογένειες, καθώς και στην Αυστραλία και τις ΗΠΑ, όπου υπάρχει από πολύ παλιά επίσης.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Ιστορία εικονογραφημένη, 296.
2. Χρ. Τσικριτσή-Κατσιανάκη, Κρητικά επώνυμα εξ ονομάτων φυτών και ζώων, Kρητικά Xρονικά 23 (1971).
3. Régestes, σελ. 192.
4. Οι Έλληνες, σελ. 101.
5. K. Τσικνάκης, Έργα και ημέρες ενός Eνετού Προβλεπτή στα Kύθηρα, εφημ. Kυθηραϊκά, φ. 72, Iούνιος 1994 και ο ίδιος, Ονόματα κατοίκων των Kυθήρων, ό.π., φ. 72 Ιούνιος 1994 και 73 Ιούλιος-Αύγουστος 1994.
6. Γ. Μαυρομμάτης, Έγγραφα μητέρας, κόρης, εγγονής του Βιτσέντζου Κορνάρου,Θησαυρίσματα 16 (1979), σελ. 216.
7. Απογραφές Κυθήρων, Α 1108, Η 182.
8. Π. Σουρής ή Τσιτσίλιος, Κύθηρα, Tα μαρτύρια των χωρικών και η τυραννία των αρχόντων, εν Πειραιεί 1895, σελ. 20.
9. H ναυτιλία, Β΄, σελ. 28.
10. Kυθηραϊκή ζωή, σελ. 191.
11. Ιστορία Kυθήρων, σελ. 116. Αναφέρεται ότι αυτός είναι ο πρώτος Κυθήριος της Αυστραλίας, όμως άλλες πληροφορίες μιλούν για τον Αθαν. Κομηνό. Φαίνεται ότι υπάρχει διαφορά για τους χρόνους άφιξης και για το λόγο αυτό πολλοί αναφέρονται ως πρώτοι!
12. Κυθηραϊκή Επετηρίς, Β΄, σελ. 70.
13. Κυθηραϊκή Δράσις, 1961.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Τα κείμενα για τα επώνυμα και τοπωνύμια, τα οποία δημοσιεύονται εδώ, είναι τα ίδια με όσα έχουν δημοσιευθεί στα αντίστοιχα βιβλία μας ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ, ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΣΤΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ και ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ, τα οποία έχουν εκδοθεί από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (κυκλοφορούν και στα αγγλικά από:  Kytherian Association of Australia,  Kyhterian World Heritage Fund και Kytherian Publishing and Media). Από τις αναδημοσιεύσεις εδώ απουσιάζουν συνήθως οι βιβλιογραφικές και λοιπές σημειώσεις, είναι δε ευνόητον ότι για να αποκτήσει ο αναγνώστης πλήρη εικόνα για κάθε επώνυμο ή τοπωνύμιο είναι απαραίτητο να διαβάσει και τις εκτενείς αναφορές στα εισαγωγικά σημειώματα των παραπάνω βιβλίων, καθώς, χωρίς αυτά, οι γνώσεις του για το θέμα θα παραμένουν ελλιπείς.

Οι εκδόσεις στα Ελληνικά διατίθενται από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (βλ. στοιχεία στο σχετικό link σε αυτόν εδώ τον ιστότοπο) και στα Κυθηραϊκά βιβλιοπωλεία.