Το επώνυμο “Φατσέας”

Η ετυμολογική του προέλευση παραμένει ασαφής και υπάρχουν δύο εκδοχές. Κατά την πρώτη το επώνυμο έχει σχέση με το αντίστοιχο Φασσέας της Μεσσηνιακής Μάνης, το οποίο προέρχεται από το φάσσα και φασσός. Φάσσα (από φάσσιον και φάττιον) είναι είδος αγριοπερίστερου. Φάσσος είναι ο ξανθότριχος και φασσάρης και φασσάς (απ’ όπου και το Φασσέας κατά την άποψη αυτήν), αυτός που του αρέσουν οι φάσσες1 ή πιθανόν ο ξανθός.

Κατά τη δεύτερη άποψη το Φατσέας προέρχεται από την ενετική λέξη fazza (=όψη)2 κι έχει χρησιμοποιηθεί και ως βαφτιστικό. Αναφέρεται το ενετικό επώνυμο Facio από το 1261, το οποίο ετυμολογείται από το βαφτιστικό Bonifacio.3

Είναι γεγονός ότι στην Κρήτη, απ’ όπου προέρχονται τα περισσότερα ενετικής προελεύσεως επώνυμα, εμφανίζεται μεν το Φατσέας, αλλά σε πολλές περιπτώσεις έχει διαπιστωθεί ότι οι αντίστοιχες οικογένειες προέρχονται από τα Κύθηρα. Έτσι ο γρίφος της ετυμολογικής αλλά και της γεωγραφικής προέλευσης του επωνύμου παραμένει, αν και η πορεία Πελοπόννησος-Κύθηρα-Κρήτη φαίνεται η πιθανότερη. Η παράδοση πάντως αναφέρει ότι το επώνυμο έφθασε στα Κύθηρα από την περιοχή Καρδαμύλη του Οιτύλου της Μάνης.4

Σύμφωνα με την ίδια παράδοση οι πρώτοι κάτοικοι των Κυθήρων με το επώνυμο Φατσέας κατοίκησαν στην περιοχή Πούρκο, απ’ όπου έφυγαν έπειτα από πειρατικές προσβολές και εγκαταστάθηκαν στην περιοχή που πήρε την ονομασία Φατσάδικα και στην οποία βρίσκονται και σήμερα οι περισσότερες οικογένειες με το επώνυμο αυτό. Την ίδια παράδοση για πειρατική προσβολή στο Πούρκο αναφέρει και ο χρονικογράφος Δανιήλ Βαρυπάτης, ο οποίος αναφέρει ότι το περιστατικό έγινε στα μέσα του 15ου αι., αλλά αναφέρει ότι η διασωθείσα οικογένεια ονομαζόταν Βαρυπάτη και όχι Φατσέα.5

Σαφείς αναφορές στα Κύθηρα για το επώνυμο υπάρχουν από το β΄ μισό του 16ου αι. (1563-1565), έχουν εντοπισθεί δε πάνω από τρεις δεκάδες συμβόλαια στα οποία αναφέρεται το επώνυμο την εποχή αυτή. Στα συμβόλαια αυτά εντοπίζονται πάνω από επτά οικογένειες, έτσι ώστε να πιθανολογείται βάσιμα ότι η οικογένεια βρίσκεται στα Κύθηρα τουλάχιστον από τον προηγούμενο αιώνα. Σύμφωνα με αυτά τα συμβόλαια οι περισσότεροι από αυτούς που φέρουν το επώνυμο Φατσέας διαθέτουν περιουσιακά στοιχεία στις περιοχές, Λειβάδι, Κεραμουτό, Αλεξανδράδες (Πάνω Μάνδρες), Δρυμώνα και Τσικαλαρία.6

Από το 16ο αι. αναφέρονται ενδεικτικά οι παπά Γεώργης Φατσέας, μαστρο Θόδωρος του Ρανούτσου, Ιωάννης του Φρατζέσκου, Λέων του Γεώργη, Θεόδωρος του Νικήτα, Παύλος κ.ά..7

Tο επώνυμο εξακολουθεί το 17ο και το 18ο αι. να εμφανίζεται και στις ενετικές απογραφές αναφέρονται πολλοί κλάδοι του με παρουσία, όχι μόνο στα Φατσάδικα, αλλά και στα Μαζαρακιάνικα, τον Ποταμό, τη Χώρα, το Πούρκο κ.α. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση του παρωνυμίου Μαζαράκης,8 που υπάρχει μέχρι σήμερα στην περιοχή Μαζαρακιάνικα. Το Μαζαράκης είναι παρωνύμιο κλάδου της οικογενείας Κασιμάτη, που αναφέρεται στις πηγές από το 16ο αι. και εγκαθίσταται, πριν από το 18ο αι., στον οικισμό, ο οποίος από το παρωνύμιο αυτό ονομάζεται Μαζαρακιάνικα.

Στα μέσα του 18ου αι. ένας Γιακουμής Φατσέας9 μετοίκησε από τα Φατσάδικα στα Μαζαρακιάνικα, και για να ξεχωρίζει από τους ομωνύμους του πήρε το παρωνύμιο Μαζαράκης. Από αυτόν κατάγονται οι σημερινοί κάτοικοι της περιοχής, που φέρουν το επώνυμο Φατσέας και το παρωνύμιο Μαζαράκης, αλλά και αυτοί με το παρωνύμιο Φουριάρης (=βιαστικός), που το παίρνουν από την οικογένεια Λευθέρη. Ένας μάλιστα από αυτούς, ο μάστορας Νικόλαος Φατσέας-Φουριάρης είναι ο κατασκευαστής του κωδωνοστασίου της Μυρτιδιώτισσας, στα τέλη του 19ου αι.

Σημαντικός εκπρόσωπος της οικογενείας αναδεικνύεται το 18ο αι. ο Γεώργιος Φατσέας,10 ο οποίος είχε γεννηθεί στα Κύθηρα το 1772 και έγινε εφημέριος στον Άγιο Γεώργιο της Βενετίας το 1760, ενώ το 1862 εκλέγεται, με το όνομα Γρηγόριος, μητροπολίτης Φιλαδελφείας από την Ελληνική Αδελφότητα Βενετίας στο θρόνο που χήρευε από την εποχή του θανάτου του Μελετίου Τυπάλδου. Λόγω του όρου της Ενετικής Γερουσίας να αποδεχθεί την ομολογία της Συνόδου της Φλωρεντίας και της αντιθέσεως μερίδος των Ορθοδόξων της Βενετίας, ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Ιωαννίκιος ζήτησε από τον Φατσέα να υπογράψει ομολογία πίστεως, κάτι που ο Φατσέας καθυστερούσε να πράξει, φοβούμενος προφανώς τη βενετική αντίδραση. Μετά το αδιέξοδο που δημιουργήθηκε, η ενετική Γερουσία ζήτησε από τον Φατσέα να μεταβεί στην Κέρκυρα για να χειροτονηθεί σε ενετοκρατούμενη περιοχή, κάτι που έγινε, ο πατριάρχης όμως συνέχισε να αρνείται την επικύρωση της εκλογής του, μέχρι που το 1765, με ψήφισμά της η Γερουσία διατάσσει τον Φατσέα να ανέλθει στο θρόνο. Οι αντιδικίες όμως, που δεν έπαψαν, και οι ταλαιπωρίες που είχε υποστεί, κλόνισαν ανεπανόρθωτα την υγεία του με αποτέλεσμα να πεθάνει το 1768 σε ηλικία μόλις 46 ετών, έχοντας ουσιαστικά ασκήσει τα καθήκοντά του για δύο περίπου χρόνια. Ο Φατσέας υπήρξε συγγραφέας εκκλησιαστικών βιβλίων και πολλών θεολογικών κειμένων, πολλοί δε μελετητές θεωρούν σήμερα ότι άδικα κατηγορήθηκε από τους αντιπάλους του για το εκκλησιαστικό του φρόνημα.11

Από το 17ο αι. είναι και η περίπτωση του papa Antonio Facea q. Giulio, ο οποίος, με αναφορά του στις ενετικές αρχές (3 Απριλίου 1755), ζητεί να του επικυρωθεί η παραχώρηση του ναού της Παναγίας στα Αρωνιάδικα, που είναι του δημοσίου και την είχε ο q. papa Gianni Gerano, αλλά ο Stamati Gerano ζητεί να δοθεί σ’ αυτόν ο ναός.12 Σύμφωνα με τις πληροφορίες των απογραφών, το 1753 ο Φατσέας είναι εφημέριος στο ναό αυτόν, στον οποίο την εφημερία έχει το 1760 ο Γερανός, ο οποίος μάλλον πρέπει να ήταν ο επικρατήσας στη σχετική διαμάχη.13 Το 1746 αναφέρεται σε διαθήκη που βρέθηκε στην Κρήτη (Μονή Γουβερνέτου) η Σταμάτα γέρου Αντρέα Φατσέα, γυνή Γεωργίου Μάγερη π. Θεοδωρή.14

Σημαντική προσωπικότητα με το επώνυμο αυτό από τα Κύθηρα είναι ο λόγιος, συγγραφέας και αγωνιστής για τη δημοτική γλώσσα, Αντώνιος Φατσέας (Κύθηρα 1817–Ναύπλιο 1879).15 Σπούδασε στην Κέρκυρα και έγραψε πολλά έργα, όπως το «Θεομπαίχτης παιδαγωγός ή η ελευθερία εις Επτάνησον», «Στοιχεία Αριθμητικής», «Στοιχεία Κοσμογραφίας» κ.ά.16 Στο Ναύπλιο αναφέρεται η οικογένεια του Π. Φατσέα στις αρχές του 20ού αι.,17 η οποία αποτελεί συνέχεια της οικογενείας του προαναφερομένου.

Εκτός από τα Κύθηρα το επώνυμο αναφέρεται και στη Ζάκυνθο, με την αναφορά ότι προέρχεται από την Κρήτη (αναφέρεται ο Δράκος Φατζέας το 1717),18 είναι όμως πολύ πιθανόν να πρόκειται για οικογένεια από τα Κύθηρα.

Το 19ο αι. το επώνυμο εξακολουθεί να εμφανίζεται σε όλες τις περιοχές στο νησί, εκεί που εμφανιζόταν τον προηγούμενο αιώνα, υπάρχει όμως και σε όλες τις περιοχές της κυθηραϊκής διασποράς, όπως στη Σμύρνη, την Αίγυπτο, την Αυστραλία, τις ΗΠΑ και τη Νότια Αφρική, στις τρεις δε τελευταίες χώρες το επώνυμο υπάρχει μέχρι σήμερα σε αρκετές οικογένειες. Στη Σμύρνη ζούσε, μεταξύ άλλων, η οικογένεια του Θεμ. Φατσέα, ο γιος του οποίου, φαρμακοποιός Ιωάννης Φατσέας, κατακρεουργήθηκε από τους Τούρκους έξω από το φαρμακείο του κατά την καταστροφή του 1922.19 Στην Αθήνα υπάρχουν πολλές οικογένειες από τα Κύθηρα με το επώνυμο αυτό, ενώ αρκετές είναι και αυτές που προέρχονται από τους Κυθηρίους της Σμύρνης, άλλες από τις οποίες γνωρίζουν την καταγωγή τους και άλλες όχι.

1. Iστορία Eικονογραφημένη, σελ. 156.

2. Δ. Κρεκούκιας, Τριφυλλίων βαφτιστικά, επωνυμίαι, παρωνύμια, εν Aθήναις 1955, σελ. 42.

3. Κρητικά επώνυμα, σελ. 385.

4 Kυθηραϊκή ζωή, σελ. 309.

5. Χρονικά ιερέως Δανιήλ Βαρυπάτη, σελ. 34.

6. Η περιοχή αυτή είναι πιθανόν να είναι στο Μανιτοχώρι, καθώς παλαιότερα αναφέρεται εκεί συνοικισμός με αυτή την ονομασία, αργότερα δε παίρνει την ίδια ονομασία η σημερινή περιοχή. Βλ. σχετικά το επώνυμο Δευτερέβος.

7. Εμμ. Κασιμάτης, σελ. 249, 183, 85, 96 κ.α.

8. Βλ. επώνυμο Μαζαράκης.

9. Απογραφές Kυθήρων, βλ. Giacomo Facea q. Todoro, Γ 329 (1753).

10. Στην απογραφή του 1753 εμφανίζεται στην ενορία Αγ. Ιωάννου Ευαγγελιστή στη Χώρα, η Signora Catterina relicta q. signor Giulio Facea (Απογραφές Kυθήρων, Γ 151). Στην ίδια ενορία βρίσκονται και ο signor Constantin Facea με τη σύζυγό του Curigna και ο, άγαμος, signor Zuanne Facea. Αν ληφθούν υπόψη οι πληροφορίες του Γ. Πλουμίδη (βλ. επόμενη σημ.), η οικογένεια αυτή είναι του μητροπολίτη Γρηγορίου Φατσέα και ερμηνεύεται έτσι και η δυνατότητά του να μεταβεί για σπουδές στη Βενετία, αφού ανήκε σε οικογένεια ευγενών (τη μόνη με το επώνυμο αυτό στα Κύθηρα). Η οικογένεια δεν εντοπίζεται το 1724, οπότε ίσως απουσίαζε από τα Κύθηρα. Το 1753 ο Γεώργιος Φατσέας είναι 31 ετών και πρέπει να βρίσκεται ήδη στη Βενετία· (ο Γ. Πλουμίδης αναφέρει ότι έφθασε εκεί πριν από το 1758, οπωσδήποτε όμως έχει μεταβεί εκεί πριν και από το 1753, σύμφωνα με τα παραπάνω στοιχεία, αφού δεν απογράφεται με την υπόλοιπη οικογένεια το έτος αυτό).

11. Εξαιρετική είναι η εργασία του Γ. Πλουμίδη για τον Φατσέα, Ο Αρχιεπίσκοπος Φιλαδελφείας Γρηγόριος Φατσέας (1762-1768), Θησαυρίσματα 1 (1967), σελ. 85-110.

12. Αιτήματα και πραγματικότητες, Γ΄, σελ. 53.

13. Απογραφές Kυθήρων, Γ778, Δ872, Δ139.

14. Εμμ. Βορεινάκης, Μία διαθήκη του 1746, Πνευματικά Xανιά, 3, έτος Ζ΄, Σεπτέμβριος-Δεκέμβριος 1989, σελ. 41.

15. Σημαντική εργασία για τον Αντ. Φατσέα έγραψε ο Τριαντ. Σκλαβενίτης· βλ. Αντώνιος Φατσέας (1821-1872): οι ιδεολογικές του αναζητήσεις, Zητήματα ιστορίας των νεοελληνικών γραμμάτων, Aφιέρωμα K.Θ. Δημαρά, Aριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1994. Σύμφωνα με αυτόν ο Φατσέας γεννήθηκε το 1821 και πέθανε το 1872, σε αντίθεση με τους αναφερόμενους από το Μ. Πετρόχειλο χρόνους.

16. Πετρόχειλος, Tα πολυύμνητα Kύθηρα, σελ. 33, 34.

17. Kυθηραϊκή Eπετηρίς, Β΄, σελ. 92.

18. Κονόμος, Κρητικοί στη Ζάκυνθο, σελ. 76.

19. Kυθηραϊκή παροικία, σελ. 380.

 

Συμπληρωματικά στοιχεία για το επώνυμο Φατσέας

Άλλη μία περίπτωση για την οποία οι παραδόσεις φαίνεται να πέφτουν έξω. Είχαμε αναφέρει για τη σχετική παράδοση που ήθελε το Φατσέας να εμφανίζεται αρχικά στο Πούρκο και να εξαπλώνεται αργότερα στο υπόλοιπο νησί. Είναι γεγονός ότι οι πολλές αναφορές κατά το 16ο αι. σε οικογένειες Φατσέα, αλλά και η διασπορά τους σήμερα σε όλο τη νησί υποδηλώνουν παλιά παρουσία.

Και όντως, έχουμε σαφείς αναφορές στις πηγές για το επώνυμο αυτό από τις αρχές του 14ου αι. πράγμα που δείχνει ότι είναι ακόμα παλαιότερο στα Κύθηρα. Συγκεκριμένα, στη γνωστή δικογραφία των Καταλανών έχουμε αναφορά για έναν Georgious filius Faxe (=Φατσέας) και έναν Nicola Faxe, ο οποίος ήταν και ένας από τους νεκρούς στις εχθροπραξίες των Κυθηρίων με τους Καταλανούς[1].

Ο πρώτος αναφέρεται ως κάτοικος στο χωριό Παλιόκαστρο[2], στο οποίο πιθανότατα κατοικούσε και ο δεύτερος. Έχουμε, λοιπόν, μία σαφή αναφορά στις πηγές, η οποία μάλιστα οδηγεί στη σκέψη για  παρουσία της οικογενείας στα Κύθηρα τουλάχιστον από το 13ο αι.

Μία μάλιστα μεταγενέστερη αναφορά στις πηγές για τον Tuodoro Fazea[3], εκτός από την επιβεβαίωση της παρουσίας του επωνύμου, δίνει και μία πρόσθετη ένδειξη για την παρουσία της οικογενείας στα Κύθηρα και πριν από την Ενετική κατάκτηση, δηλαδή πριν από τις αρχές του 13ου αι., αφού ο συγκεκριμένος είναι βιλλάνος των Βενιέρ. Είναι γνωστό ότι οι Βενιέρ, μόλις κατέκτησαν τα Κύθηρα κατέστησαν όσους κατοίκους βρήκαν σε αυτά παροίκους. Είναι, λοιπόν, πιθανότατο να έγινε το ίδιο με την οικογένεια Φατσέα, σύμφωνα με τα παραπάνω.

[1] Χρ. Μαλτέζου, Τα Κύθηρα τον καιρό…. σελ. 11.
[2] Diplomatari….σελ. 180 και 183.
[3] Marina Koumanoudi, Fragments…σελ. 508.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Τα κείμενα για τα επώνυμα και τοπωνύμια, τα οποία δημοσιεύονται εδώ, είναι τα ίδια με όσα έχουν δημοσιευθεί στα αντίστοιχα βιβλία μας ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ, ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΣΤΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ και ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ, τα οποία έχουν εκδοθεί από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (κυκλοφορούν και στα αγγλικά από:  Kytherian Association of Australia,  Kyhterian World Heritage Fund και Kytherian Publishing and Media). Από τις αναδημοσιεύσεις εδώ απουσιάζουν συνήθως οι βιβλιογραφικές και λοιπές σημειώσεις, είναι δε ευνόητον ότι για να αποκτήσει ο αναγνώστης πλήρη εικόνα για κάθε επώνυμο ή τοπωνύμιο είναι απαραίτητο να διαβάσει και τις εκτενείς αναφορές στα εισαγωγικά σημειώματα των παραπάνω βιβλίων, καθώς, χωρίς αυτά, οι γνώσεις του για το θέμα θα παραμένουν ελλιπείς.

Οι εκδόσεις στα Ελληνικά διατίθενται από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (βλ. στοιχεία στο σχετικό link σε αυτόν εδώ τον ιστότοπο) και στα Κυθηραϊκά βιβλιοπωλεία.