Το επώνυμο “Καραβουσάνος”

Το επώνυμο Καραβουσάνος είναι ένα από τα λιγότερο διαδεδομένα κυθηραϊκά επώνυμα. Θεωρείται επαγγελματικό και οι αρχές της εμφάνισής του τοποθετούνται στο Βυζάντιο, όπου ο γενικός αρχηγός του στόλου ονομάζεται από τον 7ο αι. «στρατηγός των καραβησιάνων».1 Λίγο αργότερα, το 867, ιδρύεται και το «Ναυτικό Θέμα των Καραβισιάνων», με έδρα τη Σάμο.2

Το επώνυμο ανιχνεύεται στη Μάνη, την Κρήτη και τα Επτάνησα από το 16ο αι., έτσι ώστε όλες αυτές οι περιοχές να είναι πιθανές για την προέλευση των Κυθηρίων Καραβουσάνων, με πιθανότερη όμως τη Μάνη για τους λόγους που θα δούμε στη συνέχεια.

Η πιο σημαντική αναφορά είναι αυτή της Κρήτης. Σε κατάλογο στρατευσίμων του 1536,3 στην περιοχή Χανίων και Αποκορώνου, αναφέρεται ο Constantin Caravoussiano, Coroneo. Η αναφορά σε Κορωναίο, δηλαδή τον προερχόμενο από την Κορώνη, λίγα χρόνια μετά την κατάκτηση της τελευταίας από τους Τούρκους, δίνει τη βεβαιότητα ότι πρόκειται για πρόσφυγα από την περιοχή αυτή της Πελοποννήσου, όπως συμβαίνει και με άλλες ανάλογες περιπτώσεις, που αναφέρονται στον ίδιο κατάλογο.4 Το 1601 ανιχνεύεται στη Βενετία ο Θεόδωρος Καραβουσιάνος,5 για τον οποίο υπάρχουν αρκετές πιθανότητες να κατάγεται από τη Ζάκυνθο. Από την Κρήτη αναφέρεται ότι κατάγεται και ο Τζώρτζης Καραβουσιάνος, που καταφεύγει στη Ζάκυνθο πρόσφυγας μετά την κατάληψη της μεγαλονήσου από τους Τούρκους (1669).6 Στα Επτάνησα όμως το επώνυμο ανιχνεύεται πολύ νωρίτερα. Συγκεκριμένα, αναφέρεται μεταξύ των γηγενών της Κεφαλληνίας οικογένεια Καραβισιάνων το 1545.7 Από την Πελοπόννησο, από όπου, όπως είδαμε, έφθασε το επώνυμο στην Κρήτη, έχουμε μία σημαντική μαρτυρία για έναν Αναστάσιο Καραβουσιάνο, ο οποίος το 1612 βρίσκεται επίσης στη Ζάκυνθο. Σε επιστολή του Θεοδώρου Στεφανόπουλου από τη Μάνη προς τον Αναστάσιο Καραβουσιάνο στη Ζάκυνθο αναφέρεται Εις τον έντιμον και εξαιρετικόν κουμπάρον κύριον Αναστάσιον Καραβουσιάνον……Βοίτυλον, 23 Ιουλίου 1612.8

Στα Κύθηρα το επώνυμο πρωτοεμφανίζεται το 17ο αι., δεν αποκλείεται όμως να υπήρχε παλαιότερα. Η πρώτη αναφορά γίνεται για τον Γιώργη Καραβουσιάνο, ο οποίος το 1676 είναι κατηγορούμενος για φόνο.9 Αργότερα οι αναφορές πληθαίνουν και επιβεβαιώνουν την παράδοση, σύμφωνα με την οποία η οικογένεια πρωτοεγκαταστάθηκε στην περιοχή Μανιτοχώρι. Στην περιοχή αυτή, που αναφέρεται με την ίδια ονομασία τουλάχιστον από το 16ο αι., εγκαθίστανται πρόσφυγες από τη Μάνη, που της δίνουν και την ονομασία. Γι’ αυτό το λόγο θεωρούμε σχεδόν βέβαιο ότι η συγκεκριμένη οικογένεια κατάγεται από την Πελοπόννησο. Πιθανότατα δε να προέρχεται από την Κορώνη και να έφθασε στα Κύθηρα κατά τις μεγάλες αναστατώσεις στην περιοχή το 16ο αι. Το 1703 πάντως ανιχνεύεται σε ενοριακά κατάστιχα στον Άγιο Ιωάννη στο Στραπόδι, ο παπά Αθανάσιος Καραβουσάνος.10 Αργότερα, από το 1721, βρίσκονται οικογένειες με το επώνυμο αυτό, τόσο στο Μανιτοχώρι, όσο και στο Λειβάδι, το οποίο είναι και το μοναδικό μέρος των Κυθήρων, όπου υπάρχει το επώνυμο σήμερα, και συγκεκριμένα στη συνοικία Λεβουνάρι, στο Κάτω Λειβάδι. Από το Μανιτοχώρι αναφέρει η παράδοση11 ότι καταγόταν και ο κλάδος με το παρωνύμιο Ζολωτάς, το οποίο πήρε κάποιο μέλος της οικογενείας, όταν προσέφερε τις γνώσεις του στη φαρμακευτική βοτανολογία κατά τη διάρκεια αιχμαλωσίας και έλαβε την ελευθερία του και αμοιβή μεγάλο αριθμό χρυσών νομισμάτων (ζλότυ). Το παρωνύμιο Ζολωτάς  διατηρήθηκε σε κλάδο της οικογενείας μέχρι τα μέσα του 20ού αι. Οι οικογένειες πάντως των Καραβουσάνων, που απογράφονται στις περιοχές Λειβαδίου και Μανιτοχωρίου,12 είναι αρκετές σε όλη τη διάρκεια του 18ου αι., μερικές μάλιστα αναφέρονται ότι κατοικούν στη συνοικία Κακοπέτρι, στο Μανιτοχώρι, όπου και το ομώνυμο μοναστήρι της Παναγίας. Κατά τον ίδιο αιώνα ανιχνεύεται το επώνυμο και στα κατάστιχα του ναού Παναγίας Κοντελετούς, στο Άνω Λειβάδι, όπου βρίσκουμε το Γιάννη Καραβουσάνο, το 1748.13 Στις αρχές του 19ου αι. ένας Ιωάννης ιερομόναχος Καραβουσάνος του παπά Γεωργίου αναφέρεται σε αφιερωματική επιγραφή με τη χρονολογία 1816 στο ναό του Σωτήρα Πενταρμενά, βόρεια του χωριού Κάλαμος. Σήμερα, στην ευρύτερη περιοχή, διαθέτουν κτηματική περιουσία Καραβουσάνοι από το Λειβάδι.

Στα Κύθηρα, όπως είδαμε, υπάρχουν σήμερα απόγονοι της οικογένειας, που εντοπίζονται μόνο στο Λειβάδι, ενώ αρκετοί με το επώνυμο αυτό βρίσκονται μεταξύ των Κυθηρίων της Αυστραλίας και των ΗΠΑ.14

Σημειώσεις

1. Ιστορία Ελληνικού Εθνους, Eκδ. Aθηνών, H΄, σελ. 166. Το Θέμα των Καραβησιάνων μετονομάζεται αργότερα σε Θέμα Κιβυραιωτών.
2. Α.Γ. Σαββίδης, Μελετήματα Βυζαντινής προσωπογραφίας και τοπικής ιστορίας (ανατύπωση άρθρων 1981-1991), Aθήνα 1992, σελ. 317 επ. Βλ. και Σ. Καργάκος, άρθρο στον «Οικονομικό Ταχυδρόμο» αρ. 22/1993, σελ. 137.
3. Κατάλογος στρατευσίμων, σελ. 25.
4. Βλ. σχετικές λεπτομέρειες στο επώνυμο Κορωναίος.
5. Ληξιαρχικά βιβλία, σελ. 61. Σε πράξη της 4ης Μαΐου 1601 αναφέρεται: «Θεόδωρος Καραβουσιάνος εστεφανώθη την Άντζολα θυγάτηρ του ποτέ Νικολάου Γρήντα Ζακυνθίου. Κουμπάρος ser Τζουάνες Λατάς». Στην πράξη δεν αναφέρεται η καταγωγή του γαμπρού και η πιθανότητα να είναι και αυτός Ζακύνθιος προκύπτει από την καταγωγή της νύφης.
6. Κονόμος, Κρητικοί στη Ζάκυνθο, σελ. 28.
7. Κεφαλονιά, σελ. 157.
8. Κ. Μέρτζιος, Η Μάνη εις τα Αρχεία της Βενετίας (1611-1674), Λακωνικαί Σπουδαί 1 (1972), σελ. 96 και αλλού.
9. Βενετική παρουσία, ΙΔ΄ 10.
10. Ληξιαρχικά βιβλία Στραποδίου,Α 39, Α 48.
11. Kυθηραϊκή ζωή, σελ. 99.
12. Απογραφές Κυθήρων, Πολλαπλές αναφορές· βλ. ευρετήριο Γ΄τόμου σελ. 33, 34.
13. Ι.Α.Κ. Maregola Παναγίας Κοντελετούς.
14. Κυθηραϊκή Επιθεώρησις, σελ. 211.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Τα κείμενα για τα επώνυμα και τοπωνύμια, τα οποία δημοσιεύονται εδώ, είναι τα ίδια με όσα έχουν δημοσιευθεί στα αντίστοιχα βιβλία μας ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ, ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΣΤΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ και ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ, τα οποία έχουν εκδοθεί από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (κυκλοφορούν και στα αγγλικά από:  Kytherian Association of Australia,  Kyhterian World Heritage Fund και Kytherian Publishing and Media). Από τις αναδημοσιεύσεις εδώ απουσιάζουν συνήθως οι βιβλιογραφικές και λοιπές σημειώσεις, είναι δε ευνόητον ότι για να αποκτήσει ο αναγνώστης πλήρη εικόνα για κάθε επώνυμο ή τοπωνύμιο είναι απαραίτητο να διαβάσει και τις εκτενείς αναφορές στα εισαγωγικά σημειώματα των παραπάνω βιβλίων, καθώς, χωρίς αυτά, οι γνώσεις του για το θέμα θα παραμένουν ελλιπείς.

Οι εκδόσεις στα Ελληνικά διατίθενται από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (βλ. στοιχεία στο σχετικό link σε αυτόν εδώ τον ιστότοπο) και στα Κυθηραϊκά βιβλιοπωλεία.