Το επώνυμο “Λογοθέτης”

Από τα παλιότερα βυζαντινά επώνυμα των Κυθήρων και αυτό που έγινε ο κυριότερος πυρήνας για τη δημιουργία άλλων επωνύμων μέσω του μεγάλου αριθμού των παρωνυμίων του, πολλά από τα οποία έγιναν στη συνέχεια επώνυμα.

Το Λογοθέτης ανήκει στα επαγγελματικά βυζαντινά επώνυμα και αρχικά σήμαινε έναν αξιωματούχο του Βυζαντινού κράτους. Στην αρχή το αξίωμα του Λογοθέτου παρείχε στον κάτοχό του το δικαίωμα να φέρει τη βούλα του αυτοκράτορα και να συνθέτει λόγους και διατάγματα. Μέγας Λογοθέτης ή Λογοθέτης του δρόμου ήταν αξίωμα παραπλήσιο του σημερινού πρωθυπουργού. Υπήρχαν επίσης ο Γενικός Λογοθέτης (υπουργός Οικονομικών σήμερα), ο Λογοθέτης του Στρατού (υπουργός Στρατιωτικών) και ο Λογοθέτης των Σεκρέτων (υπουργός Δικαιοσύνης). Αργότερα αναφέρεται και Λογοθέτης των Εκκλησιαστικών. Το αξίωμα ήταν και εκκλησιαστικό και είχε την έννοια να κρατά ο έχων το αξίωμα αυτό τις εκκλησιαστικές σφραγίδες, να ετοιμάζει τους λόγους κατά τις εορτές, να κρατά το δίσκο με τα Άγια Δώρα κ.ά. Αργότερα το αξίωμα έμεινε μόνο εκκλησιαστικό, ενώ κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας Μέγας Λογοθέτης του Πατριαρχείου ήταν ο μεσιτεύων μεταξύ πατριάρχη και σουλτάνου. Το αξίωμα αναφέρεται και σήμερα στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, αλλά αποτελεί περισσότερο έναν τιμητικό τίτλο, που απονέμει ο πατριάρχης.1

Από το αξίωμα του Λογοθέτη, λοιπόν, προέρχεται το επώνυμο, που διαδόθηκε ευρύτατα, όπως έγινε και με άλλα βυζαντινά αξιώματα (Μεγαλοοικονόμος, Πρωτοψάλτης, Νοταράς κ.ά.).

Σύμφωνα με την παράδοση στα Κύθηρα, το επώνυμο έφθασε με την πτώση του Μυστρά στους Τούρκους (1461), οπότε πολλές βυζαντινές οικογένειες βρέθηκαν στα Κύθηρα, όπου η ενετική κυριαρχία παρείχε σχετική ασφάλεια.

Πριν από τα Κύθηρα όμως το επώνυμο ανιχνεύεται σε παλαιότερες εποχές σε άλλες περιοχές, στις οποίες έχουμε ισχυρές επιδράσεις από το Βυζάντιο. Στην Κρήτη, που αποτελεί τον κύριο τροφοδότη των Κυθήρων, το επώνυμο συναντάται από το 13ο αι. Αναφέρονται στην περιοχή Ηρακλείου οι κληρικοί Αλέξιος και Κωνσταντίνος Λογοθέται,2 σε έγγραφο του 1268. Το 1370 αναφέρεται ο Nicolaus Logotheti3 και το 1476 ο Κωνσταντίνος Λογοθέτης. Το 1536 μεταξύ των στρατευσίμων στα Χανιά αναφέρονται ο μαστρο Λεονής Λογοθέτης και ο Μιχαήλ Λογοθέτης, ενώ στο χωριό Επάνω Σταυράκια λειτουργεί στην Παναγία της Κεράς ο παπάς Ιωάννης Λογοθέτης. Ο Ιωάννης Λογοθέτης ποτέ Γεωργίου4 αναφέρεται το 1541. Το 1571 αναφέρεται, κατά την επανάσταση του Κανδανολέου στην Κρήτη, ο ορθόδοξος κληρικός Βησσαρίων Λογοθέτης5 και ο Γεώργιος Λογοθέτης του Μητροφάνους,6 κρητικής καταγωγής, το 1577. Στην απογραφή του Trivan (1644) οι Logotheti περιλαμβάνονται μεταξύ των cittadini (αστών) του Ρεθύμνου.7

Εκτός από την Κρήτη παλαιότατες είναι οι αναφορές και στην Αθήνα, όπου αναφέρονται Λογοθέται από το 15ο αι. Το 1432 αναφέρεται ο Σπ. Λογοθέτης σε έγγραφο νοταρίου και καντζηλιέρου Αθηνών Νικ. Χαλκωματά.8 Ο Αντώνιος Λογοθέτης είναι αντιγραφέας αρχαίων χειρογράφων στη Σιένα το 1417, και κατάγεται από την Αθήνα9. Είναι χαρακτηριστικό ότι αργότερα στην Αθήνα αναφέρονται και στο αξίωμα, το οποίο καταγράφεται μαζί με το επώνυμο του κατόχου. Ο Σπ. Χωματιανός Λογοθέτης είναι υποπρόξενος της Αγγλίας στην Αθήνα. Αναφέρεται ως μπαρατάριος (προστατευόμενος) των Άγγλων από το 178610. Ο ίδιος πιθανότατα αναφέρεται ως κοτσάμπασης11 των Αθηνών μεταξύ 1772–1785. Είναι άγνωστο αν έχει σχέση με τον αναφερόμενο Σπ. Λογοθέτη «…από Τζίαν….» που αναφέρεται στην Αθήνα το 178012. Ένας Σπ. Λογοθέτης, επίσης από την Αθήνα, αναφέρεται το 1773 στη Βενετία.13

Αναφορές στο επώνυμο υπάρχουν και από την Πελοπόννησο, αλλά και από τα Επτάνησα, έτσι που να μην μπορεί κανείς να υποστηρίξει με ασφάλεια αν το επώνυμο έφθασε στα Κύθηρα από την πρώτη, όπως αναφέρει η παράδοση, ή από μία από τις άλλες περιοχές, με τις οποίες το νησί είχε πολλές σχέσεις, δηλαδή την Κρήτη ή τα Επτάνησα. Στην Πελοπόννησο υπάρχει μαρτυρία για το επώνυμο από το 1550, οπότε αναφέρεται ο Νικολό Λογοθέτης από τη Μεθώνη να είναι μέλος της Ελληνικής Κοινότητος Βενετίας.14 Στην Πελοπόννησο το επώνυμο εξακολουθεί να υπάρχει και το 17ο αι. Οικογένεια Λογοθέτη αναφέρεται στην Καλαμάτα το 1659 να παραλαμβάνεται από τον Morozini μετά τις αποτυχημένες ενετικές επιχειρήσεις στην Πελοπόννησο κατά την εποχή αυτή.15 Το 1704 αναφέρεται στην Πελοπόννησο ο «γιαννης λογοθέτης».16 Στη Ζάκυνθο η οικογένεια περιλαμβάνεται μεταξύ των παλαιών ευγενών του νησιού17 και από εκεί ένας κλάδος της φθάνει στην Κεφαλληνία18 μεταξύ 1525-1553. Το 1790 στη Ζάκυνθο ένας Πέτρος Λογοθέτης πέφτει θύμα δολοφονίας,19 ενώ οι αναφορές στο επώνυμο κατά την ενετοκρατία είναι πολλές.20

Στα Κύθηρα η εμφάνιση του επωνύμου γίνεται το 16ο αι., αλλά η παράδοση, όπως αναφέρθηκε, θέλει το επώνυμο να φθάνει με την πτώση του Μυστρά στους Τούρκους. Αυτή την άποψη δέχεται και ο Δικ. Βαγιακάκος21 και έχει πολλές πιθανότητες να είναι ορθή, καθώς υπάρχουν αρκετές αναφορές στο επώνυμο στα μέσα περίπου του 16ου αι., ώστε να πιθανολογείται ότι όντως είναι από τα επώνυμα που βρίσκονταν στην Παλιόχωρα (Άγιο Δημήτριο) κατά την καταστροφή της από το Βαρβαρόσα (1537) και μετά διασκορπίστηκαν σε οικισμούς που δημιουργήθηκαν στις κοντινές περιοχές. Η ύπαρξη του χωριού Λογοθετιάνικα, που παίρνει το όνομά του από τους οικιστές του μετά την κρίσιμη εποχή, ενισχύει την άποψη αυτή, που αποτελεί ισχυρή παράδοση στα Κύθηρα. Το 16ο αι. οι αναφορές στο επώνυμο σε συμβόλαια22 είναι αρκετές, και δείχνουν μάλιστα από τότε πιθανή κατοίκηση στη συγκεκριμένη περιοχή. Αναφέρονται οι Ιωάννης Λογοθέτης του Μανώλη (1566), Κώστας Λογοθέτης (1568), Γεώργης Λογοθέτης Λιτζέρης και Ιωάννης Λογοθέτης Τζαρουχάς.

Το επώνυμο συνεχίζει να εμφανίζεται στο νησί και το 17ο αι. Ο Μανουήλ Λογοθέτης και ο κάβος Λογοθέτης23 αναφέρονται μεταξύ όσων υπογράφουν την αναφορά προς τις ενετικές αρχές για την πείνα που μαστίζει το νησί κατά το 1666. Η μεγάλη όμως «έκρηξη» στο επώνυμο εμφανίζεται κατά το 18ο αι., οπότε γενικά υπάρχει μεγάλη αύξηση του πληθυσμού στο νησί. Τότε η οικογένεια Λογοθέτη των Κυθήρων, όπως και πολλές άλλες στο νησί, γίνεται πολύκλαδη και η εμφάνιση πολλών συνωνυμιών οδηγεί στην ανάγκη παρωνυμίων, τα οποία σιγά-σιγά γίνονται επώνυμα και αντικαθιστούν το αρχικό. Η διαδικασία αυτή, που παρατηρείται όπως έχουμε προαναφέρει στο βόρειο ειδικά τμήμα του νησιού, συντελείται με τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο σε κλάδους του επωνύμου Λογοθέτης. Είναι χαρακτηριστικό ότι τα επώνυμα Σοφίος, Μουλός, Πασπαλάς, Κομπής, Βαζένιος, Μπατάγιος, Χριστιάνος, Γαβρίλης, Πατρίκιος, Σίμος, Κουέλης, Κατσούλης και Σουρής24 εμφανίζονται αρχικά ως παρωνύμια κλάδων του Λογοθέτη και στη συνέχεια γίνονται επώνυμα. Το ίδιο συμβαίνει και με τα παρωνύμια Μαλίτης, Μαυρίγιαννης, Κόκκινος, Σκορδίλης και Μαζαράκης, τα οποία δεν αφήνουν επώνυμα, πλην εξαιρέσεων (τα επώνυμα Σκορδίλης και Μαζαράκης των Κυθήρων δεν έχουν σχέση με τα παραπάνω παρωνύμια των Λογοθέτη. Ίσως εξαίρεση να αποτελεί το Μαλίτης, το οποίο αναφέρεται σε χρονικά25 του 18ου αι., μάλλον όμως πρόκειται για παρωνύμιο, το οποίο καταγράφεται απλά στο χρονικό ως επώνυμο). Στην ίδια κατηγορία υπάρχει περίπτωση να ανήκει και το Σούγιαννης. Η ύπαρξη πληθώρας παρωνυμίων, που οδηγούν στη δημιουργία επωνύμων στην περιοχή των Λογοθετιανίκων και των γύρω οικισμών αποδεικνύεται, εκτός από τις αναμφισβήτητες αρχειακές μαρτυρίες, και από το γεγονός ότι τα περισσότερα από τα κατ’ αυτόν τον τρόπο δημιουργούμενα επώνυμα, παρατηρούνται σε τοπικό επίπεδο και σε μικρό αριθμό ατόμων στους οικισμούς αυτούς.

Είναι χαρακτηριστικό ότι μερικά από τα παρωνύμια αυτά προέρχονται από βαφτιστικά (Σοφίος, Σίμος, Γαβρίλης) και άλλα από ειδικά χαρακτηριστικά (Μουλός, Σουρής). Ενδιαφέρον έχει ότι υπάρχουν ανάμεσα σ’ αυτά μερικά καθαρά βυζαντινά παρωνύμια (Πασπαλάς, Πατρίκιος), που αναφέρονται σε άλλες περιοχές της Ελλάδος ως επώνυμα, και καταλήγουν τελικά και στα Κύθηρα να γίνουν επώνυμα αργότερα. Η διαδικασία αυτή είναι συνηθισμένη και παρατηρείται συχνά στα Κύθηρα, να μετατρέπονται δηλαδή τα επώνυμα μιας περιοχής σε παρωνύμια σε μια άλλη, για να καταλήξουν τελικά και πάλι επώνυμα στην τελευταία.

Η ύπαρξη τόσων πολλών επωνύμων, τα οποία προέρχονται από παρωνύμια του επωνύμου Λογοθέτης, καθιστούν το τελευταίο το πλέον βασικό επώνυμο– πυρήνα στα Κύθηρα, όπως τα επώνυμα-πυρήνες Βιάρος, Αρώνης, Χριστόφορος κ.ά.

Το επώνυμο Λογοθέτης, εκτός από το βασικό χώρο εξάπλωσής του, τα Λογοθετιάνικα, έχει εξαπλωθεί ήδη από το 18ο αι. στο Μυλοπόταμο26 και τον Ποταμό,27 ενώ με τα διάφορα παρωνύμιά του εξαπλώνεται στους κοντινούς με τα Λογοθετιάνικα οικισμούς και στις περιοχές Πετρούνι, Γερακάρι και Καραβά, που κι αυτές είναι σχετικά κοντά στη βασική τους κοιτίδα.

Σήμερα το επώνυμο ανιχνεύεται στα Κύθηρα (Λογοθετιάνικα, Αγ. Πελαγία, Ποταμός) και σε όλους τους χώρους της κυθηραϊκής διασποράς. Από νωρίς έχουν αναφερθεί περιπτώσεις στις ΗΠΑ και την Αυστραλία (σε μερικές από αυτές το επώνυμο έχει μετατραπεί σε Logo), ενώ παλαιότερα βρίσκονται άτομα με το επώνυμο στη Σμύρνη. Εκεί ο Γεώργιος Χαρ. Λογοθέτης (1855-1942) γίνεται Σχολάρχης της Σοφικείου Σχολής και αναφέρεται και ως συγγραφέας βιβλίων28. Μία από τις οικογένειες Λογοθέτη συνδέθηκε από το 18ο αι. με συγγενικούς δεσμούς με τη μεγάλη αρχοντική οικογένεια Καλούτση και σ’ αυτούς οφείλεται η μεγάλη περιουσία που είχε κλάδος της οικογένειας στην περιοχή Άγιος Ηλίας, όπου υπάρχει ακόμη παλιό αρχοντικό εξοχής και μεγάλη κτηματική περιουσία στα χέρια κληρονόμων των τελευταίων απογόνων αυτού του κλάδου, Μηνά και Σπύρου Λογοθέτη.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Ιστορία Εικονογραφημένη.
2. Κρητικά επώνυμα επαγγελματικά και δηλωτικά, σελ. 128, όπου πολλές αναφορές και βιβλιογραφία.
3. Régestes, σελ. 49.
4. Αν. Παπαδία-Λάλα, Ευαγή και νοσοκομειακά ιδρύματα, σελ. 83.
5. Ν. Ψιλάκης, Ιστορία Kρήτης, 1-4, Xανιά 1909.
6. Θ. Παπαδόπουλος, Κρήτες μαθηταί του Kολλεγίου Aγ. Aθανασίου, Κρητικά Χρονικά 22, σελ. 241.
7. Η παρά τω Trivan απογραφή, σελ. 57.
8. Σταματιάδης, Οι Καταλάνοι εν τη Aνατολή, σελ. 254.
9. Καλλιγάς, Λασκαρίδαι-Παλαιολόγοι, σελ.614.
10. Σιμόπουλος, Ξένοι ταξιδιώτες στην Eλλάδα, Β΄, σελ. 169.
11. Παν. Σκουζές, Χρονικό της σκλαβωμένης Aθήνας στα χρόνια της τυρρανίας του Xατζαλή, 1984, σελ. 45

12. Σταματιάδης, ό.π., σελ. 292.
13. Ληξιαρχικά βιβλία, σελ. 214.
14. Κατάλογος μελών, σελ. 354.
15. Iστορία Ελληνικού Έθνους, Εκδ. Αθηνών, Ι΄, σελ. 344.
16. Κ. Κόμης, Βενετικά κατάστιχα Mάνης- Mπαρδούνιας, σελ. 131.
17. Π. Χιώτης, Ιστορικά Απομνημονεύματα Eπτανήσου (πολλές αναφορές).
18. Κεφαλονιά, σελ. 162.
19. Γ. Πλουμίδης, Banditi Δωδώνη 3 (1974), σελ. 67.
20. Αιτήματα και πραγματικότητες, Γ΄ (πολλαπλές περιπτώσεις).
21. Κοινά γλωσσικά φαινόμενα, σελ.180.
22. Εμμ. Κασιμάτης, σελ. 199, 233, 260, 326, 361,
23. Ψαράς, Πείνα στα Κύθηρα, σελ. 78.
24. Απογραφές Kυθήρων, Βλ. χαρακτηριστικά Δ 1530, Β 985, Β 991, Β 972, Δ 1518, Δ 1524, Γ 1109, Β 973, Δ 1523, Γ 1373, Α 920, Α 884, Β 974 (βλ. και ευρετήριο Γ΄, σελ. 69, 70).
25. Χρονικά ιερέως Γρηγ. Λογοθέτη, Κυθηραϊκή Επιθεώρησις, σελ. 361.
26. Στο Μυλοπόταμο ήταν ιερέας ο γνωστότατος χρονικογράφος του 18ου αι. Γρηγόριος Λογοθέτης, του οποίου τα Χρονικά είναι πολύτιμη πηγή πληροφοριών για την εποχή τους· βλ. Κυθηραϊκή Επιθεώρησις του Σπ. Στάθη.
27. Ο παπά Θοδωρής Λογοθέτης είναι επίτροπος του Ποταμού το 1719· βλ. Λιμοί και λοιμοί, σελ. 581.
28. Πετρόχειλος, Tα πολυύμνητα Kύθηρα, σελ. 31.

Συμπληρωματικά στοιχεία από το ομώνυμο βιβλίο

Λογοθέτης

Με το επώνυμο αυτό έχουμε άλλη μία αναφορά για βυζαντινά επώνυμα, τα οποία σύμφωνα με την παράδοση έφθασαν στα Κύθηρα μετά το 1461 και άλλη μία βεβαιωμένη περίπτωση ότι η παράδοση δεν είναι ακριβής. Το επώνυμο Λογοθέτης αναφέρεται ήδη από τα μέσα του 15^ου αι. σε καταλόγους υποχρέων πληρωμής φόρων στους Βενιέρ, (Τζώρτζης Λογοθέτης στον κατάλογο 1444-1447)[1] είναι μάλιστα μία από τις περιπτώσεις για τις οποίες υπάρχει αναφορά σε οικογένεια ανάμεσα στους βιλλάνους και αναφορά για ελεύθερους αγρότες. Έχουμε ήδη αναφέρει ότι αυτό είναι δυνατόν να συμβαίνει, εδώ όμως μας ενδιαφέρει η αναφορά σε βιλλάνους, καθώς αυτοί συνήθως ανήκουν κατά κύριο λόγο στις οικογένειες, τις οποίες βρήκαν οι Ενετοί στο νησί, όταν το κατέκτησαν στις αρχές του 14^ου αι. Το επώνυμο Λογοθέτης, το οποίο είναι καθαρά βυζαντινό, συνηγορεί στην υπόθεση να ήταν ένα από αυτά που βρίσκονταν στα Κύθηρα και πριν την ενετική κατάκτηση.

[1] Μαρίνα Κουμανούδη, Αγροτικά νοικοκυριά…. σελ. 233, υποσ. 17.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Τα κείμενα για τα επώνυμα και τοπωνύμια, τα οποία δημοσιεύονται εδώ, είναι τα ίδια με όσα έχουν δημοσιευθεί στα αντίστοιχα βιβλία μας ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ, ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΣΤΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ και ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ, τα οποία έχουν εκδοθεί από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (κυκλοφορούν και στα αγγλικά από:  Kytherian Association of Australia,  Kyhterian World Heritage Fund και Kytherian Publishing and Media). Από τις αναδημοσιεύσεις εδώ απουσιάζουν συνήθως οι βιβλιογραφικές και λοιπές σημειώσεις, είναι δε ευνόητον ότι για να αποκτήσει ο αναγνώστης πλήρη εικόνα για κάθε επώνυμο ή τοπωνύμιο είναι απαραίτητο να διαβάσει και τις εκτενείς αναφορές στα εισαγωγικά σημειώματα των παραπάνω βιβλίων, καθώς, χωρίς αυτά, οι γνώσεις του για το θέμα θα παραμένουν ελλιπείς.

Οι εκδόσεις στα Ελληνικά διατίθενται από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (βλ. στοιχεία στο σχετικό link σε αυτόν εδώ τον ιστότοπο) και στα Κυθηραϊκά βιβλιοπωλεία.