Το επώνυμο “Στάης”

Ένα από τα πλέον σημαντικά επώνυμα για την ανθρωπογεωγραφία των Κυθήρων, καθώς κυριάρχησε για αιώνες στην πολιτική και οικονομική ζωή του τόπου, μέχρι τον 20ό αι., οπότε εξέλιπε από τα Κύθηρα, εξακολουθεί όμως να βρίσκεται στη διασπορά.

Το επώνυμο θεωρείται ενετικό, αλλά έχει ελληνική ρίζα, καθώς προέρχεται, όπως είναι το πιθανότερο, από το βαπτιστικό Ευστάθιος-Στάθης, και, με αποβολή του  -θ, Στάης. Ο Olivieri αναφέρει ότι τα βενετικά βαφτιστικά Stadio και Stadi (Στάθη), αλλά και το Stae προέρχεται από το ελληνικό βαφτιστικό Eustachius. Η Χρ. Τσικριτσή-Κατσιανάκη θεωρεί ότι πρόκειται για τυπογραφικό λάθος και ότι το όνομα είναι το Eustathius, κάτι που θεωρείται πολύ πιθανό.1 Αν ληφθεί υπόψη ότι η Βενετία υπήρξε για πολλά χρόνια, πριν γίνει μεγάλη ναυτική δύναμη, βυζαντινή πόλη, τότε δεν είναι καθόλου παράξενο να προέρχονται πολλά επώνυμα και βαφτιστικά των κατοίκων της από αντίστοιχα ελληνικά, αφού και το αγιολόγιο ήταν κοινό μέχρι το σχίσμα. Παρόμοιο συμβαίνει και με την οικογένεια Βενιέρη, για την οποία αναφέρεται ότι ήταν βυζαντινή οικογένεια, πριν εγκατασταθεί στην Ιταλία.2 Το γεγονός ότι το Στάης είναι κοινό βαφτιστικό στην Κρήτη ενισχύει την άποψη για την προέλευση του επωνύμου από ελληνικό βαφτιστικό.3 Για την απώτερη καταγωγή της οικογενείας είναι δύσκολο να εκφρασθεί βεβαιότητα, εκείνο όμως που είναι γνωστό από αναφορές των ίδιων των Στάη, είναι ότι η οικογένειά τους συμπεριλαμβανόταν στους αστούς της Βενετίας. Όσον αφορά το χρόνο που έφθασε στα Κύθηρα η οικογένεια, ο αναφερόμενος από τον Α. Στρατηγό, 1500, δεν πρέπει να απέχει από την πραγματικότητα, πιθανόν δε να έφθασαν στα Κύθηρα και λίγο ενωρίτερα.4 Το 1520 είναι γνωστό ότι ο Antonio Stai είναι ragionato (= ελεγκτής του δημοσίου ταμείου) στα Κύθηρα5 και το 1535 τη θέση αυτή κατέχει ο Manoli Stai και ο ανιψιός του.6 Το 1547 ο προβλεπτής Κυθήρων Ματθ. Μπάφφο αναφέρει σε έκθεσή του προς την ενετική κυβέρνηση ότι ο αντιπρόσωπος του (ενετικού) δημοσίου (ragionato) στα Κύθηρα, τον οποίο δεν κατονομάζει, δεν κάνει καλά τη δουλειά του και μεροληπτεί υπέρ του πεθερού του Ιωάννου Κασιμάτη, ενοικιαστού γαιών των Βενιέρων. Προσθέτει μάλιστα ότι «δεν είναι πλέον πολίτης της Ενετίας και, δύναταί τις να είπη, αλλά Κυθήριος διότι ενυμφεύθη ως προείπον εις το μέρος αυτό με μίαν Ελληνίδα και δεν ζη πλέον Λατινιστί, αλλά Ελληνιστί».7 Αυτή είναι μία από τις σημαντικότερες μαρτυρίες, και μάλιστα από ενετικά χείλη, για τους τρόπους αφομοίωσης των Ενετών από Έλληνες. Ο ραγιονάτος αυτός πρέπει να είναι ο παραπάνω αναφερόμενος Εμμ. Στάης, ο οποίος είναι πιθανότατο να ταυτίζεται και με τον αναφερόμενο σε συμβόλαια του 16ου αι. (1582) «ραζονάτο» Μαν. Στάη, του οποίου σύζυγος ήταν η Μαρούλα (Ιωάννου Κασιμάτη;).8 Η σκέψη αυτή στηρίζεται σε μία άλλη αναφορά προς τις ενετικές αρχές. Συγκεκριμένα, το 1569 οι Zorzi, Antonio, Zuane και Paulo Stai ζητούν την κρητική ευγένεια και αναφέρουν ότι οι πρόγονοί τους ήταν αστοί (cittadini) Βενετοί, αλλά ο παππούς τους με τον πατέρα τους έγιναν rasonati στην camera physcal στα Κύθηρα, θέση που διατηρούσε ο Antonio. Ζητούν την ευγένεια γιατί βοήθησαν τους Ενετούς στη Μονεμβασία,9 η οποία τελικά έπεσε στους Τούρκους. Οι αιτούντες πρέπει να ταυτισθούν με τους Παύλο, Τζουάνε και Τζώρτζη Στάη, γιους του «ρασονάτου» Μανώλη Στάη, όπως αναφέρονται σε συμβόλαια του 16ου αι.10

Ο τέταρτος, ο Antonio, πρέπει να ταυτισθεί με τον, επίσης «ραζονάτο», Αντώνιο Στάη, άλλων συμβολαίων της εποχής,11 ο οποίος έτσι είναι γιος του Μανώλη και όχι του Τζώρτζη, όπως υποθέτει ο Εμμ. Δρακάκης.12 Σ’ αυτή την περίπτωση βέβαια, ο Manoli Stai (ο οποίος έχει πεθάνει πριν το 1547) είναι ο ίδιος με τον πατέρα των παραπάνω, παππούς των οποίων πρέπει αντίστοιχα να θεωρηθεί ο πρώτος ραγιονάτος του 1520 Antonio Stai. Το 1581 και ο Paulo Stai αναφέρεται να είναι ραγιονάτος.13 Μάλλον, λοιπόν, δεν έχει καθόλου άδικο ο Μ. Μπάφφο, όταν αναφέρει στη γνωστή έκθεσή του ότι (ο Μαν. Στάης) «….Με άλλους λόγους δεν κοιτάζει το συμφέρον της Ενετίας, αλλά μόνο το ιδικόν του, διότι είναι ισχυρότατος εις την νήσον, κατοικουμένης από τους προγόνους του και από αυτόν από πολλών ετών. Διότι ο πάππος του εστάλη από τη Γαληνότητά σας λογιστής (ραγιονάτος) εις το μέρος τούτο και οι απόγονοί του εξεμεταλλεύθησαν ως κληρονομίαν το αξίωμα αυτό».14

Το 1573, στο συμβούλιο των ευγενών των Κυθήρων, αναφέρονται έξι μέλη με το επώνυμο Στάης: Antonio de Stai, Aloise Z. de Stai, Francesco de Stai, Nicolo de Stai, Antonio F. de Stai και Aloise de Stai.5 Πιθανόν ο Francisco de Stai να είναι αυτός που το 1583 αναφέρεται να ζητεί να επανεξετασθεί η καταδίκη του σε επικήρυξη για επιορκία.16

Κοντά στο 1571 τοποθετείται και η δράση του Juan de Stai (Χουάν-Ιωάννου Στάη) από τα Κύθηρα, ο οποίος υπηρετεί ως αξιωματικός του πυροβολικού των Ισπανών και έχει δράση υπέρ αυτών στην Πελοπόννησο. Για το λόγο αυτό συλλαμβάνεται από τους Ενετούς στην Κέρκυρα και φυλακίζεται στα τέλη του 1571.17

Κατά το 17ο αι. υπάρχουν αρκετές αναφορές στο επώνυμο. Ενδεικτικά, ο αφέντης Φραντζέσκος Στάης ποτέ αφέντη Αντώνιο αναφέρεται σε συμβόλαιο του 1633 και ο Καβάκης Στάης το 1630.18

Πιο σημαντική είναι η αναφορά για τη φιλοτουρκική δράση του Ιωάννου Στάη, στις αρχές του 18ου αι. Αυτός καταγγέλλεται το 1715 από τον ενετό πρώην προβλεπτή στα Κύθηρα Σεβαστιανό Μαρτσέλλο σε έκθεσή του19 προς την ενετική κυβέρνηση για απιστία, καθώς είχε τεθεί ανάμεσα στους ευγενείς των Κυθήρων που ήθελαν να καλέσουν τους Τούρκους να καταλάβουν τα Κύθηρα και να εκδιωχθούν οι Ενετοί, κάτι που τελικά έγινε και κατέληξε στη βραχύχρονη τουρκική κατοχή των Κυθήρων. Τότε είχαν συνταχθεί με τη φιλοτουρκική μερίδα, εκτός από το Στάη, και οι Ν. Λεβούνης, Α. Δαρμάρος, Ι. Καλλονάς, Ιω. Μπελέσης και ο πρωτοπρεσβύτερος Δαρμάρος. Οι Τούρκοι τελικά κατέλαβαν το νησί και, ως συνήθως, παρέβησαν τη συμφωνία που είχαν κάνει με την ομάδα αυτή να μην θιγούν οι κάτοικοι, συνέλαβαν διακόσιες οικογένειες Κυθηρίων και τους πούλησαν δούλους στα σκλαβοπάζαρα της Αφρικής.20

Κατά το 18ο αι. η οικογένεια Στάη είναι ισχυρότατη οικονομικά, κατέχει τίτλους ευγενείας και μεγάλες περιουσίες σε διάφορα χωριά του νησιού. Φαίνεται όμως ότι κάποιοι από αυτούς έγιναν ιδιαίτερα μισητοί στο λαό με την πολιτική που ακολούθησαν, γιατί αναφέρονται περιπτώσεις που μέλη της οικογενείας αυτής δολοφονήθηκαν από χωρικούς. Το 1794 αναφέρεται ότι …εσκότωσαν οι Λογοθετιάνοι τον καπετάν Γιάννη Στάη κάτω εις τα Περάματα…..διά την αιτίαν του Παλταδώρου, Μαρίνου, Κεφαλλωνίτη….21 Ο Εμμανουήλ Στάης, ο οποίος παντρεύτηκε τη μία από τις τρεις κόρες του μεγαλοκτηματία και ραγιονάτου Βαλερίου Κασιμάτη, είναι ένα από τα θύματα της εξέγερσης των χωρικών το 1800. Τον Στάη τον θεώρησαν υπεύθυνο, μαζί με τη σύζυγό του Δρακούλα (Αυρηλία), για πολλές αδικίες στο λαό και διαρπαγές περιουσιών.22 Την ίδια εποχή αναφέρεται ο Μακάριος Στάης, επίσκοπος, πρώην Ρέοντος και Πραστού (Κυνουρία),23 ο οποίος παραιτήθηκε του θρόνου του για να διεκδικήσει αυτόν των Κυθήρων το 1782, αλλά δεν πρόφθασε την εκλογή, που κατέληξε υπέρ του Ανθίμου Λεβούνη.24

Το 19ο αι. αναφέρονται αρκετά μέλη της οικογενείας Στάη ανάμεσα στους λογίους. Ο Νικ. Στάης έγραψε βιβλία για τα Κύθηρα στα ιταλικά και σύντομη ιστορία του νησιού. Ο Εμμανουήλ Βαλ. Στάης (1817-1895), εγγονός του Εμμ. Στάη, που σκοτώθηκε στην εξέγερση των χωρικών του 1800, θεωρείται ο πρώτος έγκυρος σχολιαστής του Διον. Σολωμού, του οποίου ήταν προσωπικός φίλος, ενώ είναι γνωστός λόγιος της εποχής του.25 Ο αρχαιολόγος Βαλέριος Νικ. Στάης (1857-1923), δισεγγονός του φονευθέντος στην εξέγερση των χωρικών του 1800, υπήρξε διαπρεπής αρχαιολόγος, που ανέσκαψε, μεταξύ άλλων, και το μινωικό τάφο στο Λιονή. Σημαντική προσωπικότητα είναι και ο Σπυρ. Στάης, βουλευτής Κυθήρων και υπουργός,26 ο οποίος, ως υπουργός Παιδείας, φρόντισε να ιδρυθούν αρκετά σχολεία στα Κύθηρα από το κληροδότημα Α. Συγγρού. Είναι γνωστή η μονομαχία του, που προκλήθηκε από φιλονικία στη Βουλή, με το βουλευτή Χατζηπέτρο, κατά την οποία σκοτώθηκε ο τελευταίος και ήταν η αιτία να καταργηθούν διά νόμου οι μονομαχίες στην Ελλάδα, που μέχρι τότε επιτρέπονταν. Είναι γνωστή επίσης η διαμάχη του με το μητροπολίτη Κυθήρων Ευθύμιο Καββαθά, η οποία ήταν η αιτία να μεταφερθεί η έδρα της μητροπόλεως στον Ποταμό. Για τη διαμάχη αυτή ο Στάης εξέδωσε και φυλλάδιο. Η σύζυγος του Σπυρ. Στάη, Μαρίκα, κληροδότησε σημαντική περιουσία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, με την οποία παρέχονται υποτροφίες σε Κυθήριους φοιτητές. Αναφέρονται ακόμα από την οικογένεια, ο αντιστράτηγος Νικ. Β. Στάης και οι διαπρεπείς καθηγητές στη Σμύρνη Νικόλαος και Ιωάννης Στάη.27 Στη Σμύρνη υπήρχαν αρκετοί Κυθήριοι με το επώνυμο αυτό, ένας κλάδος των οποίων, που ήταν γνωστοί έμποροι, μετέτρεψαν το επώνυμο σε Ζαδές και μετά την καταστροφή του 1922 εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα.

Από τη Σμύρνη προέρχονται και άλλοι Στάη στην Αθήνα με απώτερη κυθηραϊκή καταγωγή. Στα Κύθηρα σήμερα το επώνυμο δεν αναφέρεται ανάμεσα στους μονίμους κατοίκους, υπάρχουν όμως οικογένειες στη διασπορά των Αθηνών που διατηρούν δεσμούς και περιουσίες στο νησί, αλλά και στην Αυστραλία. Στην Ελλάδα, εκτός από την Αθήνα, κυθηραϊκής καταγωγής είναι και οικογένεια Στάη στη Ρόδο.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Κρητικά επώνυμα, σελ. 346, 347, όπου και πολλές αναφορές στο επώνυμο.

2. Ό.π., σελ. 74-77.
3. Στην απογραφή του Καστροφύλακα, για παράδειγμα, υπάρχουν δύο περιπτώσεις όπου το Στάης αναφέρεται ως βαφτιστικό. Αναφέρονται ο Ζαχαρίας Τζάννες του ποτέ Στάη και ο Φραγκίσκος Βαρώτσης του Τζώρτζη, και Στάης ο υιός του (βλ. Η Βενετοκρατούμενη Aνατολή, σελ. 44, 47). Είναι πιθανόν από το κοινό βαφτιστικό Στάης να προέρχονται και οι συχνές αναφορές για το επώνυμο στο Αιγαίο, οι οποίες δεν φαίνεται να έχουν σχέση με τα Κύθηρα και την οικογένεια Στάη των Κυθήρων. Το 1692 αναφέρεται κάποιος Στάης στη Μήλο, σε επιστολή του Ιωάννου-Αντωνίου Καμέλλη, καθολικού επισκόπου Μήλου προς το Βατικανό, να έχει αφήσει διαθήκη υπέρ καθολικού ναού στη Σίφνο (βλ. Σίμ. Ποιμενίδης, Σιφναϊκά Νέα, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1994, σελ. 4). Στην Κρήτη υπάρχουν επίσης πολλές αναφορές. Ενδεικτικά, Κωνσταντίνος Stai (1587), σύζ. Fioreligi Barozzi (Παναγιωτάκης, Θέατρο, σελ. 74), Γεώργιος Στάης (1705) Κρητικός ζωγράφος (Κ. Λασιθιωτάκης, Έρευνες πάνω στη χριστιανική τέχνη της Kρήτης, Kρητικά Xρονικά 20 (1966), σελ. 226), Γεώργιος Ιω. Στάης, (1637), Χανιά (Θ. Παπαδόπουλος, Κρήτες μαθηταί του Kολλεγίου Aγ. Aθανασίου, Kρητικά Xρονικά 22 (1970), σελ. 242). Οι περιπτώσεις της Κρήτης είναι πιθανόν να έχουν σχέση με τα Κύθηρα ή ίσως κάποιες από αυτές, αν ληφθεί υπόψη ότι ήδη από τα τέλη του 16ου αι. αναφέρονται αιτήσεις των Στάη των Κυθήρων να αποκτήσουν την κρητική ευγένεια, γεγονός που είναι πιθανόν να οδηγεί και σε σχέση των οικογενειών (βλ. σημ. 9).
4. Αν. Στρατηγός, Περί της καταγωγής των Kυθηραϊκών οικογενειών, εφημ. Kυθηραϊκή Δράσις, φ.176/1955. Ο ίδιος αναφέρει ότι η οικογένεια καταγόταν από την Ελβετία και είχε φθάσει στη Βενετία με τις αναταραχές που είναι γνωστές ως Ελβετογαλλικά, κάτι τέτοιο όμως δεν αναφέρεται από άλλον ερευνητή και είναι γνωστό ότι ο ίδιος δεν παραπέμπει σε πηγές, έτσι που να είναι αδύνατον να τεκμηριωθεί η πληροφορία που δίνει.
5. Βενετοκρατούμενες ελληνικές χώρες, σελ. 57.
6. Ό.π., σελ. 60.
7. Ιστορία, Α΄, σελ. 269.
8. Εμμ. Κασιμάτης, σελ. 142, 144.

9. Αιτήματα και πραγματικότητες, Α΄, σελ. 29.
10. Eμμ. Kασιμάτης, σελ. 142, 144, 158.

11. Ό.π., σελ. 118, 335.
12. Ό.π., σελ. 54, 55.
13. Aιτήματα και πραγματικότητες, σελ. 65.

14. Iστορία, σελ. 269. Εδώ στηρίζεται και η άποψη ότι η οικογένεια μπορεί να εγκαταστάθηκε στα Κύθηρα πριν από το 1500.
15. Kythera, σελ. 56.
16. Aιτήματα και πραγματικότητες, σελ. 71.

17. Oι Mελισσηνοί, σελ. 34.
18. Δικαιοπρακτικά και άλλα, σελ. 132, 134. Το Καβάκης είναι παλαιότατο παρωνύμιο ενός μεγάλου κλάδου των Στάη των Κυθήρων.

19. Ιστορία, Α΄, σελ. 304, 305.

20. Ιστορία Kυθήρων, σελ. 44.

21. Χρονικά ιερέως Γρηγ. Λογοθέτη, σελ. 342.
22. Ό.π., σελ. 340, 352, 353, 354.
23. Ό.π., σελ. 356.
24. Ό.π., σελ. 340.
25. Εμμ. Σ. Στάθης, Ένας Κυθήριος υμνητής του Σολωμού, Kυθηραϊκά, φ. 78, Ιανουάριος 1995, σελ. 10 και Γ.Ν. Νικηφοράκης, Μία ανασκόπηση της ζωής και του έργου του Εμμ. Στάη, Kυθηραϊκά, φ. 80, Μάρτιος 1995, σελ. 8.

26. Πετρόχειλος, Tα πολυύμνητα Kύθηρα, σελ. 36, 37, 38, 39, 40.

27. Kυθηραϊκή παροικία, σελ. 379

 

 

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Τα κείμενα για τα επώνυμα και τοπωνύμια, τα οποία δημοσιεύονται εδώ, είναι τα ίδια με όσα έχουν δημοσιευθεί στα αντίστοιχα βιβλία μας ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ, ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΣΤΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ και ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ, τα οποία έχουν εκδοθεί από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (κυκλοφορούν και στα αγγλικά από:  Kytherian Association of Australia,  Kyhterian World Heritage Fund και Kytherian Publishing and Media). Από τις αναδημοσιεύσεις εδώ απουσιάζουν συνήθως οι βιβλιογραφικές και λοιπές σημειώσεις, είναι δε ευνόητον ότι για να αποκτήσει ο αναγνώστης πλήρη εικόνα για κάθε επώνυμο ή τοπωνύμιο είναι απαραίτητο να διαβάσει και τις εκτενείς αναφορές στα εισαγωγικά σημειώματα των παραπάνω βιβλίων, καθώς, χωρίς αυτά, οι γνώσεις του για το θέμα θα παραμένουν ελλιπείς.

Οι εκδόσεις στα Ελληνικά διατίθενται από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (βλ. στοιχεία στο σχετικό link σε αυτόν εδώ τον ιστότοπο) και στα Κυθηραϊκά βιβλιοπωλεία.