Το επώνυμο “Ζαγλανίκης” [1]

Το Ζαγλανίκης είναι ένα από τα λιγότερο διαδεδομένα επώνυμα των Κυθήρων, το οποίο έχει δώσει το όνομα σε μικρό οικισμό του βόρειου τμήματος του νησιού, τα Ζαγλανικιάνικα, στα οποία βρίσκεται ο μονόχωρος ναός του Αγίου Νίκωνος,1 κτίσμα του 12ου ή του 13ου αι.

Το επώνυμο δεν έχει εντοπισθεί σε άλλη περιοχή εκτός των Κυθήρων, πλην της Κέρκυρας, όπου όμως είχε εγκατασταθεί κυθηραϊκή οικογένεια, που έχασε σιγά-σιγά το αρχικό της επώνυμο και προσέλαβε το εθνικό (πατριδωνυμικό) Τσιριγώτης,2 όπως γίνεται συχνά σε ανάλογες περιπτώσεις εγκατάστασης σε άλλη περιοχή.

Πριν γίνει αναφορά στην πρώτη εμφάνιση του επωνύμου στα Κύθηρα έχει ενδιαφέρον η ετυμολογία του. Η προφορική παράδοση της οικογενείας, η οποία έχει καταγραφεί παλαιότερα,3 ήθελε το επώνυμο πατριδωνυμικό, προερχόμενο από την πόλη Ζάγκλη της Σικελίας. Μια προσεκτική παρατήρηση της κατάληξης όμως οδηγεί στο συμπέρασμα ότι είναι μάλλον απίθανο να πρόκειται για πατριδωνυμικό επώνυμο, αφού σ’ αυτή την περίπτωση θα ήταν φυσικότερο να αποκαλείται ο κάτοχός του Ζαγκλίτης ή Ζαγκλιώτης. Η κατάληξη –ίκης, αλλά και άλλα στοιχεία, οδηγούν σε παρωνύμιο, καίτοι ο τρόπος πρόσκτησης και δημιουργίας επωνύμων στα Κύθηρα παρουσιάζει τέτοια ποικιλία και πολυπλοκότητα, ώστε να μη μπορεί τίποτα να αποκλειστεί κατηγορηματικά. Φαίνεται όμως ότι η πιθανότερη ερμηνεία έχει έμμεσα σχέση με τη Ζάγκλη, η οποία έλαβε το όνομά της από σικελική λέξη άγνωστης ετυμολογίας. Στη Σικελία ζάγκλη είναι το δρεπάνι και η πόλη πήρε την ονομασία της από το σχήμα του λιμανιού της, το οποίο έμοιαζε με δρεπάνι. Ζάγκλιον, 4 κατά τον Στράβωνα, είναι το σκολιόν, το στρεβλό και η Ζάγκλη διαθέτει και αυτό το γεωγραφικό χαρακτηριστικό στο έδαφός της. Ζαγκλός, 5 σύμφωνα με τα παραπάνω, είναι ο στρεβλός, ο σκολιός, και ζαγλανίκης είναι αυτός που έχει στραβά πόδια σαν δρεπάνια, χωρίς να μπορεί να αποκλεισθεί πλήρως η περίπτωση να σημαίνει και τον κατασκευαστή δρεπανιών, να είναι δηλαδή επαγγελματικό επώνυμο, αν και η περίπτωση αυτή συγκεντρώνει λιγότερες πιθανότητες. Στην τουρκική γλώσσα υπάρχει η λέξη zagli, που σημαίνει τον ακονισμένο, το στιλβωμένο (από το ρ. zaglanak που σημαίνει ακονίζω, στιλβώνω) και από αυτό το σημερινό επώνυμο Ζαγκλής, κατά τον Βογιατζόγλου,6 δεν θεωρούμε όμως πιθανή τη σχέση με το Ζαγλανίκης και έτσι η πρώτη εκδοχή είναι πιθανότερη.

Στα Κύθηρα το επώνυμο εμφανίζεται το 16ο αι. Συγκεκριμένα, αναφέρεται μεταξύ των δανειστών του προβλεπτή Πιέτρο Σουριάνο το 1571 ένας Μιχάλης Ζαγλανίκης.7 Ο ίδιος, κατά πάσαν πιθανότητα, είναι ο Michali Zangari ditto Zaglianichi,8 ο οποίος, στις 12 Ιουνίου 1585, με αναφορά του στις ενετικές αρχές ζητεί να απαλλαγεί από τις προσωπικές αγγαρείες. Η μαρτυρία αυτή είναι ιδιαίτερα σημαντική, καθώς είναι πολύ πιθανόν να δίνει και μια έμμεση απάντηση στο ερώτημα της ετυμολογίας του επωνύμου, όπως διατυπώθηκε παραπάνω, καίτοι αυτό δεν αποτελεί καίριο στοιχείο της έρευνας.

Κατ’ αρχήν, λοιπόν, στην αναφορά αυτή είναι σαφές ότι ο Ζαγλανίκης είναι παρωνύμιο, κάτι μάλιστα που προκύπτει άμεσα από την έκφραση ditto (=ο λεγόμενος). Το αρχικό επώνυμο, λοιπόν, είναι το επαγγελματικό Τσαγκάρης, το οποίο από τότε (ως κοινό άλλωστε επώνυμο) είχε αρχίσει να αντικαθίσταται από το Ζαγλανίκης, που τελικά επικράτησε. Είναι δε απόλυτα λογικό σε μια επίσημη και τόσο σοβαρή αναφορά προς τις ενετικές αρχές να γράφει ο ενδιαφερόμενος τα πλήρη και ακριβή στοιχεία του- κι αυτό άλλωστε κάνει. Άλλο ένα στοιχείο έρχεται να ενισχύσει την άποψη ότι το Ζαγλανίκης είναι παρωνύμιο. Είναι γνωστό στα Κύθηρα ότι πολλά παρωνύμια εμφανίζονται κατά καιρούς σε διαφορετικά επώνυμα. Και για το Ζαγλανίκης υπάρχει παρόμοια σχετική αναφορά, καθώς αναφέρεται ένας Τζώρτζης Τραβασάρος-Ζαγλανίκης9 το 1793.

Κατά το 18ο αι. το επώνυμο δείχνει να έχει διαδοθεί10 περισσότερο, δεν ξεφεύγει όμως από την περιοχή αυτή. Συνεχίζει μάλιστα να ανιχνεύεται μέχρι τα πρόσφατα χρόνια, τώρα όμως έχει εκλείψει εντελώς από το νησί. Εξακολουθεί πάντως να συναντάται στους χώρους της κυθηραϊκής διασποράς (Αυστραλία, ΗΠΑ, Καναδάς, και φυσικά στην Αθήνα), τα άτομα όμως που καταγράφονται σήμερα να φέρουν το επώνυμο είναι λίγα. Παλαιότερα έχουν αναφερθεί Ζαγλανίκαι στην κυθηραϊκή διασπορά της Αιγύπτου11.

Ο γνωστός αρχιτέκτων και συγγραφέας ενδιαφέροντος βιβλίου για την Παληόχωρα12 Κυθήρων, Δημήτριος Ζαγλανίκης ήταν και αυτός βέβαια κυθηραϊκής καταγωγής.

[1] 1. Μ. Χατζηδάκης – Ι. Μπίθα, Ευρετήριο Βυζαντινών τοιχογραφιών Eλλάδος, Kύθηρα, Aθήνα 1997, σελ. 259 επ.

2. Κυθηραϊκή Επετηρίς, Α΄, 1903, σελ. 89.

3. Εμμ. Καλλίγερος, Το επώνυμο Ζαγλανίκης, εφημ. Κυθηραϊκά φ. 93, Μάιος 1996, σελ. 6.

4. Πάπυρος-Λαρούς- Μπριτάνικα, 25, σελ. 470. Την ίδια ερμηνεία για τη Ζάγκλη αναφέρουν ο Στράβων, ο Ησύχιος και ο Στέφανος Βυζάντιος.

5. Από το ζαγκλός (=στρεβλός) πήρε την ονομασία του και το Ζαγκλόρεμα στην Εύβοια. Με μεταφορική έννοια λοιπόν, το Ζαγλανίκης θα μπορούσε να σημαίνει και τον ανάποδο άνθρωπο, τον ιδιόρρυθμο, το «στρεβλίτη» στην κυθηραϊκή διάλεκτο. Βλ. Κυθηραϊκό Λεξικό, (επιμ. Δ. Κόμης), σελ. 413, όπου στρεβλίτης=ανάποδος, παραμορφωμένος, δύστροπος.

6. Β. Βογιατζόγλου, Επώνυμα της Μικρασίας, Aθήνα 1992, σελ. 79.

7. Κ. Τσικνάκης, Ονόματα κατοίκων των Kυθήρων, εφημ. Κυθηραϊκά, φ.73, Ιούλιος-Αύγουστος 1994, σελ. 6.

8. Αιτήματα και πραγματικότητες, Α΄, σελ. 77, πρ. 287.

9. Σε αδημοσίευτο έγγραφο από το Ι.Α.Κ.

10. Απογραφές Kυθήρων

Βλ. ευρετ., Γ΄, σελ. 88.

11. Εφημ. Κυθηραϊκή Αυγή, φ. 5/1898.

12. Δημ. Ζαγλανίκης, Παληόχωρα, Φρουριακή Αρχιτεκτονική, Ζάκυνθος 1962.

 

Σύμφωνα με τη νεότερη έρευνα, η οποία αποτυπώνεται στο βιβλίο μας: «Συμπληρωματικά στοιχεία στα Κυθηραϊκά Επώνυμα» υπάρχουν τα εξής στοιχεία πάνω στο επώνυμο αυτό:

Ζαγλανίκης

Στις υποθέσεις για την ετυμολογική προσέγγιση του επωνύμου θα πρέπει να προστεθεί και αυτή, που είναι σχετική με τη λέξη ζαγλανίκα=επίπεδη, καμπίσια περιοχή[2], όπως είναι πράγματι η περιοχή στην οποία βρίσκεται ο οικισμός Ζαγλανικιάνικα στα Κύθηρα[3]. Εκείνο όμως που έχει ακόμη μεγαλύτερο ενδιαφέρον είναι ο εντοπισμός σε έγγραφο του 1444-1447 ενός Θόδωρου Zanchari[4].  Αντίστοιχα το 1449 εντοπίζεται ένας Tito Zangari[5].  Ο εντοπισμός του επωνύμου αυτού μας οδηγεί έμμεσα, αλλά με σχετική ασφάλεια στην οικογένεια Ζαγλανίκη, αφού είναι ήδη γνωστό από τις πηγές ότι το Ζαγλανίκης είναι παρωνύμιο του επωνύμου Τσαγκάρης[6] και έχουμε σχετική μνεία γι’  αυτό από το 16ο αι.

Έτσι και ο χρονικός ορίζοντας για την πρώτη εμφάνιση της οικογενείας στις τοπικές πηγές πρέπει να μετατεθεί τουλάχιστον ένα αιώνα πίσω. Μάλιστα, αν λάβουμε υπ’  όψιν μας ότι η σχετική μνεία στο κατάστιχο του 15ου αι. κάνει αναφορά σε ελεύθερο αγρότη και όχι εξαρτημένο από τους Βενιέρ[7], μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η οικογένεια αυτή πιθανόν να ανήκει σε αυτές, οι οποίες έφθασαν στο νησί στις αρχές του 14ου αι έπειτα από την πρόσκληση των Βενιέρ για να εποικίσουν τα τότε αραιοκατοικημένα Κύθηρα[8].

[2] Χαρ. Συμεωνίδης, Ετυμολογικό λεξικό των Ελληνικών οικωνυμίων, Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου, Λευκωσία-Θεσσαλονίκη 2010, τόμ. Α’ σελ. 536.
[3] Εμμ. Π. Καλλίγερος, Κυθηραϊκά τοπωνύμια….σελ. 111
[4] Μαρίνα Κουμανούδη, Αγροτικά νοικοκυριά……σελ. 233.
[5] Μαρίνα Κουμανούδη, ό.π. σελ. 244
[6] Πρόκειται για τον Michali Zangari ditto Zaglaniki. Βλ. Εμμ. Καλλίγερος, Κυθηραϊκά Επώνυμα…. σ. 236
[7] Μαρίνα Κουμανούδη, ο.π. σελ. 243.
[8] Για την υπόθεση ότι η ίδια οικογένεια Τσαγκάρη δίνει το όνομά της σε έναν άγνωστο σήμερα οικισμό βλ. Εμμ. Π. Καλλίγερος, Κυθηραϊκά τοπωνύμια….σελ. 79.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Τα κείμενα για τα επώνυμα και τοπωνύμια, τα οποία δημοσιεύονται εδώ, είναι τα ίδια με όσα έχουν δημοσιευθεί στα αντίστοιχα βιβλία μας ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ, ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΣΤΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ και ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ, τα οποία έχουν εκδοθεί από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (κυκλοφορούν και στα αγγλικά από:  Kytherian Association of Australia,  Kyhterian World Heritage Fund και Kytherian Publishing and Media). Από τις αναδημοσιεύσεις εδώ απουσιάζουν συνήθως οι βιβλιογραφικές και λοιπές σημειώσεις, είναι δε ευνόητον ότι για να αποκτήσει ο αναγνώστης πλήρη εικόνα για κάθε επώνυμο ή τοπωνύμιο είναι απαραίτητο να διαβάσει και τις εκτενείς αναφορές στα εισαγωγικά σημειώματα των παραπάνω βιβλίων, καθώς, χωρίς αυτά, οι γνώσεις του για το θέμα θα παραμένουν ελλιπείς.

Οι εκδόσεις στα Ελληνικά διατίθενται από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (βλ. στοιχεία στο σχετικό link σε αυτόν εδώ τον ιστότοπο) και στα Κυθηραϊκά βιβλιοπωλεία.