Το επώνυμο “Σάμιος”

Ένα από τα παλαιότερα και πλέον διαδεδομένα επώνυμα στα Κύθηρα.

Ετυμολογικά δεν παρουσιάζει δυσκολίες, καθώς το Σάμιος είναι ένα από τα αρχαιότερα αναφερόμενα εθνικά-πατριδωνυμικά επώνυμα μια και είναι γνωστό από τον 6ο αι. π.Χ. Το 588 π.Χ. ο Πυθαγόρας ο Σάμιος είναι ολυμπιονίκης της πυγμαχίας στην 48η Ολυμπιάδα και το 208 π.Χ. ο Ηράκλειος ο Σάμιος στο στάδιον κατά την 143η Ολυμπιάδα. Φυσικά το πατριδωνυμικό αυτό είναι περισσότερο γνωστό από το μαθηματικό Πυθαγόρα το Σάμιο. Ο τύπος Σάμιος θεωρείται μεταξύ των πατριδωνυμίων που διατηρούν τους ίδιους αρχαίους ή αρχαΐζοντες τύπους, όπως τα Θηραίος, Ιθακήσιος, Μακεδών κ.ά.

Η παράδοση αναφέρει ότι οι Σάμιοι φθάνουν στα Κύθηρα μετά την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως στους Τούρκους το 1453. Είναι ιστορικά γνωστό ότι η Σάμος έπεσε στα χέρια των Γενουατών μετά το 1204 με την τελευταία Σταυροφορία και κυρίαρχη οικογένεια στο νησί ήταν αυτή των Ιουστινιάνι, που το κράτησαν μέχρι το 1475. Τότε υποχρέωσαν τους κατοίκους να το εγκαταλείψουν και να μετεγκατασταθούν στη Χίο το 1479. Εκατό χρόνια αργότερα το νησί αναφέρεται εντελώς έρημο και ο γάλλος περιηγητής Pierre Belon, που το επισκέφθηκε το 1546 αναφέρει ότι δεν υπήρχε πάνω σ’ αυτό ούτε ένα χωριό. Δεν πρέπει να είναι συμπτωματικό ότι από την εποχή αυτή, περίπου, αρχίζει να εμφανίζεται στα νεότερα χρόνια το επώνυμο Σάμιος στην Κρήτη και τα Κύθηρα. Στην Κρήτη, που είναι και πλησιέστερα γεωγραφικά στη Σάμο, υπάρχουν πολλές αναφορές στο επώνυμο Σάμιος, στα ανατολικά του νησιού στα τέλη του 15ου και τις αρχές του 16ου αι. Μεταξύ άλλων αναφέρονται: Νηκόλας Σάμιος εκ χωρίον Ανατολή, σε προικοσύμφωνο της 10ης Ιανουαρίου 1496, Κόστας Σάμιος της Παρασκίς, επίσης σε προικοσύμφωνο το 1511 και έτερος (;) Κόστας Σάμιος σε πώληση περιβολιού το 1525.

Περίπου την ίδια εποχή υπάρχουν μαρτυρίες και από τα Κύθηρα και είναι πιθανόν, οι οικογένειες που εκπατρίστηκαν από τη Σάμο στα τέλη του 15ου αι. να μην εγκαταστάθηκαν στη Χίο, αλλά να πέρασαν στα Κύθηρα, ίσως και μέσω Κρήτης. Η πρώτη αναφορά από τα Κύθηρα είναι το 1511, όταν ο Δημήτριος Σάμιος του Θεοδώρου, μαζί με τους Μάνο Κρητικό, Θεόδωρο Κιγάλα (Σιγάλα;) και Μανώλη Ευδαιμονογιάννη του Παύλου, κατηγορούνται για τη ληστεία και δολοφονία του Toloito Stratico (Θεολόγου Στρατηγού) και επικηρύσσονται από τις ενετικές αρχές. Λίγο αργότερα, το 1533, αναφέρεται σε κτητορική επιγραφή του ναού των Αγίων Πάντων στα Φράτσια ο Μαρκιανός Σάμιος. Εδώ το Μαρκιανός πρέπει να είναι παρωνύμιο, προσδιοριστικό της οικογενείας και προέρχεται από το βαφτιστικό Μάρκος. Σε συμβόλαια του 16ου αι. φαίνεται ότι η οικογένεια είναι πολύκλαδη από τότε και έχει αρκετά παρωνύμια για να διαχωρίζονται μεταξύ τους, καθώς πολλοί είχαν όμοια βαφτιστικά· π.χ. Μάρκος Σάμιος Μαρκιανός και Μάρκος Σάμιος Παυλάκης. Στην πορεία του χρόνου το Παυλάκης έγινε επώνυμο του κλάδου αυτού, ενώ το Μαρκιανός χάθηκε. Τα παρωνύμια που συναντώνται τότε είναι Βασιλάκης, Θεοδωράκης, Μαρκιανός, Παυλάκης, Τζουγάνης, Κουμπάνιος, Κατζουκάνης και Τζελεπερδής. Εκτός από τα τρία τελευταία όλα τα άλλα προέρχονται από βαφτιστικά. Την εποχή αυτή πάντως διακρίνονται στα Κύθηρα πάνω από είκοσι διαφορετικές οικογένειες Σαμίων, που αποτελεί ασφαλή ένδειξη ότι η οικογένεια είναι στα Κύθηρα πολλά χρόνια πριν το 16ο αι. Ενδεικτικά αναφέρονται: παπάς Μάρκος Σάμιος, Δημήτριος Σάμιος του Μιχάλη, Θεόδωρος Σάμιος και Γεώργιος Σάμιος Κουμπάνιος. Ο πρώτος έχει ασφαλώς σχέση με τον κλάδο των Μαρκιανών, που αναφέρθηκαν στα συμβόλαια, αλλά και στην κτητορική επιγραφή του 1533, ο Θεόδωρος Σάμιος ίσως έχει σχέση με τον επικηρυγμένο του 1511 και ο τελευταίος με τον ιαθέντα παραλυτικό, που αναφέρει η Ακολουθία της Μυρτιδιωτίσσης. Σύμφωνα με τη μελέτη των συμβολαίων αυτών του 16ου αι., που είναι πολλά και συμπτωματικά, υπάρχουν ανάμεσα σ’ αυτά και αρκετά που έχουν σχέση με επίλυση κληρονομικών διαφορών, φαίνεται ότι η κύρια εγκατάσταση της οικογενείας είναι τα Φράτσια. Αυτό εξηγεί και την ανέγερση του κτητορικού ναού των Αγίων Πάντων. Οι Σάμιοι πάντως διαθέτουν από τότε κτηματική περιουσία και στη Γωνία (Μητάτα), την Καρβουνάδα, το Κάστρο και αλλού. Σύμφωνα πάλι με την παράδοση οι Σάμιοι είχαν εγκατασταθεί αρχικά στη θέση Αλοή των Μητάτων, την οποία εγκατέλειψαν μετά από καθίζηση οι τέσσερις μεγάλες οικογένειες Σαμίων, που κατοικούσαν εκεί και εγκαταστάθηκαν σε άλλες περιοχές του νησιού. Τα Αλοϊζιάνικα, το Λειβάδι (από το 18ο αι. αναφέρεται εκεί οικισμός Σαμιάνικα ή Σαμιάδικα), τα Μητάτα και τα Φράτσια είναι μεταξύ των περιοχών που κατοικούν Σάμιοι το 18ο αι.

Κατά το 16ο αι. υπάρχουν και άλλες ενδιαφέρουσες μαρτυρίες για το επώνυμο. Στη Βενετία αναφέρονται το 1543 ο Dimitri Samio da Zerigo και ο Zuan Samio da Cirigo. Το 1571 ανάμεσα στους δανειστές του προβλεπτή Pietro Suriano αναφέρονται και οι Παύλος Σάμιος και Δημήτριος Σάμιος. Το 1631 ο παπάς Νικόλαος Σάμιος ποτέ Γεωργίου είναι μάρτυρας σε συμβόλαιο και το 1666, ανάμεσα σ’ αυτούς που υπογράφουν την έκκληση για βοήθεια στις ενετικές αρχές για την πείνα που έχει ενσκήψει στο νησί είναι και οι Ιωάννης και Ιωαννής Σάμιος. Από τα συμβόλαια του 16ου αι. προκύπτει και μία αναφορά για έναν Μανόλη Σάμιο ποτέ Μιχάλη.

Το επώνυμο έχει εντυπωσιακή παρουσία στις απογραφές του 18ου αι., καθώς βρίσκεται με αρκετές αναφορές, στα Μητάτα, το Λειβάδι, τ’ Αλοϊζιάνικα, τον Ποταμό, τον Άγιο Θεόδωρο, τα Φριλιγκιάνικα, τα Φράτσια και σε άλλες περιοχές του νησιού. Παρά το πλήθος των οικογενειών, είναι δυνατόν να διακριθούν τα βασικά βαφτιστικά που παρατηρούνται από το 16ο αι.: Σταμάτης, Παύλος, Μιχάλης, Δημήτριος κ.ά., ενώ τώρα έχουν αυξηθεί και τα παρωνύμια. Από τα παρωνύμια αυτά μόνο το Αλοΐζος γίνεται επώνυμο, ενώ το Παυλάκης ήδη είναι επώνυμο πολύ ενωρίτερα. Ενδιαφέρον έχει το παρωνύμιο Κοτσυφός, που το 18ο αι. εντοπίζεται στα Σαμιάδικα (Λειβάδι) και στον Άγιο Θεόδωρο. Αργότερα εξαπλώνεται και στη Χώρα και το Στραπόδι και σήμερα βρίσκεται σε όλες αυτές τις περιοχές, πλην του Αγίου Θεοδώρου, έτσι ώστε πολλοί Σάμιοι Κοτσυφοί να χρειάζονται νέα παρωνύμια για να διακρίνονται μεταξύ τους!

Επόμενο είναι με τόση εξάπλωση να είναι από τα πλέον διαδεδομένα κυθηραϊκά επώνυμα και στη διασπορά. Στη Σμύρνη, στα τέλη του 19ου αι., υπάρχουν πολλές οικογένειες Σάμιων. Έξι από αυτές φέρουν το παρωνύμιο Κοσμαδέλης. Στο Αϊδίνιο υπάρχει οικογένεια Σαμίου-Αποστολέα, ενώ Σάμιοι έχουν και αλευρομύλους στη Σμύρνη. Στο Αϊβαλί αναφέρεται το 1858 η οικογένεια του Θεοδ. Κοσμά Σάμιου. Πολλές από αυτές τις οικογένειες γύρισαν στην Ελλάδα μετά την καταστροφή κι εγκαταστάθηκαν σε διάφορες περιοχές, κυρίως όμως στην Αθήνα,22 όπου υπάρχουν σήμερα δεκάδες απόγονοί τους, πολλοί από αυτούς μάλιστα έχουν χάσει την επαφή και τις μνήμες με την κυθηραϊκή καταγωγή τους.

Εκτός από τη Σμύρνη, οικογένειες Σαμίων εγκαθίστανται στις ΗΠΑ (υπάρχουν εκεί καθηγητές στο Πανεπιστήμιο με το επώνυμο Σάμιος και κυθηραϊκή καταγωγή από το Λειβάδι), την Αυστραλία (όπου Σάμιοι έχουν αναμειχθεί στην πολιτική και έχουν καταλάβει μέχρι και βουλευτικά αξιώματα), αλλά και στην Αίγυπτο παλαιότερα. Στα Κύθηρα σήμερα αναφέρονται Σάμιοι στα Μητάτα, τον Ποταμό, τ’ Αλοϊζιάνικα, το Λειβάδι, τη Χώρα, τα Φατσάδικα, το Στραπόδι, τα Φριλιγκιάνικα κ.α. Στις αρχές του 20ού αι. Σάμιοι από τα Πιτσινιάνικα εγκαθίστανται στους Γαργαλιάνους, όπου πηγαίνουν για εποχικοί εργάτες στα αμπέλια. Από τις οικογένειες αυτές υπάρχουν απόγονοι και σήμερα. Στην Αθήνα, τέλος, υπάρχουν πολλές οικογένειες Σαμίων κυθηραϊκής καταγωγής. Αναφέρεται και εγκατάσταση μιας κυθηραϊκής οικογενείας ακόμη και στη Σάμο, την αρχική κοιτίδα του ιστορικού αυτού κυθηραϊκού επωνύμου.

Στο βιβλίο μας ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ αναφέρονται τα σχετικά με τον εντοπισμό του επωνύμου και στην Παλιόχωρα το 15ο αι.

Το επώνυμο Σάμιος εντοπίζεται σε οικογένεια στα Κύθηρα ήδη από τα μέσα του 15ου αι. σε φορολογικά κατάστιχα της εποχής και αναφέρεται μεταξύ των ελευθέρων αγροτών149, άρα είναι πολύ ισχυρή η πιθανότητα να συμπεριλαμβάνεται ανάμεσα στις οικογένειες, τις οποίες έφεραν στα Κύθηρα από την Κρήτη οι Βενιέρ για να ενισχύσουν τον πληθυσμό τους στις αρχές του 14ου αι. Η πορεία από την Κρήτη στα Κύθηρα καθίσταται ακόμα πιθανότερη με τη σκέψη αυτή, όπως και το ότι το επώνυμο προϋπάρχει και είναι βέβαιο ότι είναι παλαιότερο και από την αναφερόμενη ερήμωση της Σάμου. Εξάλλου ένα
κοινότατο πατριδωνυμικό, όπως αυτό, το οποίο αναφέρεται και από τους αρχαίους χρόνους, είναι πιθανότερο να υπήρχε και στα Βυζαντινά χρόνια, απλά δεν έχει εντοπισθεί στις μέχρι σήμερα ερευνηθείσες πηγές.

 

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Τα κείμενα για τα επώνυμα και τοπωνύμια, τα οποία δημοσιεύονται εδώ, είναι τα ίδια με όσα έχουν δημοσιευθεί στα αντίστοιχα βιβλία μας ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ, ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΣΤΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ και ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ, τα οποία έχουν εκδοθεί από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (κυκλοφορούν και στα αγγλικά από:  Kytherian Association of Australia,  Kyhterian World Heritage Fund και Kytherian Publishing and Media). Από τις αναδημοσιεύσεις εδώ απουσιάζουν συνήθως οι βιβλιογραφικές και λοιπές σημειώσεις, είναι δε ευνόητον ότι για να αποκτήσει ο αναγνώστης πλήρη εικόνα για κάθε επώνυμο ή τοπωνύμιο είναι απαραίτητο να διαβάσει και τις εκτενείς αναφορές στα εισαγωγικά σημειώματα των παραπάνω βιβλίων, καθώς, χωρίς αυτά, οι γνώσεις του για το θέμα θα παραμένουν ελλιπείς.

Οι εκδόσεις στα Ελληνικά διατίθενται από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (βλ. στοιχεία στο σχετικό link σε αυτόν εδώ τον ιστότοπο) και στα Κυθηραϊκά βιβλιοπωλεία.