Το επώνυμο “Στρατηγός”

Το επώνυμο Στρατηγός είναι γνωστό από τα βυζαντινά χρόνια και προέρχεται από το βαφτιστικό Στρατήγιος και Στρατήγης και αυτό από το κοινό αξίωμα, που απαντάται από την αρχαιότητα και είναι γνωστό από τον Αριστοφάνη. Το βαφτιστικό Στρατήγιος είναι γνωστό από τον 8ο αι., αναφέρονται μ’ αυτό λόγιοι και μοναχοί και από αυτό θεωρείται ότι προέρχεται το επώνυμο. Επί Κωνσταντίνου του Ε΄ αναφέρεται το 766 η εκτέλεση ενός Στρατήγιου. Το Στρατήγιος πιθανόν να είναι λόγιος τύπος από τον οποίο προέρχεται το Στρατήγης, που απαντάται συχνά σε βυζαντινές οικογένειες. Το 1333 ο Στρατήγης Σοφιανός είναι καπετάνιος σε πλοίο που παίρνει άδεια από τις ενετικές αρχές του Χάνδακα να επισκεφθεί τη Μονεμβασία. Και το Στρατηγός όμως χρησιμοποιείται από πολύ παλαιά ως βαφτιστικό. Το 1300 αναφέρονται οι αδελφοί Στρατηγός και Ανδρόνικος Chandachiti να δανείζονται χρήματα και ο Στρατήγιος Votagniti. Οικογένεια Στρατηγίων αναφέρεται ανάμεσα στους ευγενείς στη βυζαντινή Θήβα κατά την εποχή της ακμής της. Το Στρατήγης αναφέρεται και στα Κύθηρα ως βαφτιστικό. Σε συμβόλαιο του 1563 αναφέρεται ο Στρατήγης Μεγαλοκονόμος.

Ως επώνυμο το Στρατηγός και το από αυτό παραγόμενο Στρατηγόπουλος είναι γνωστά από το 13ο αι., οι αναφορές όμως σ’ αυτά επιτρέπουν το συμπέρασμα ότι το Στρατηγός χρησιμοποιείται ως επώνυμο από το 12ο αι.

Το 1330 είναι δομέστιχος των Δυτικών Θεμάτων της αυτοκρατορίας ο Γεώργιος Στρατηγός. Στην Κρήτη όμως από το 1212 υπάρχει αναφορά για τον Nicolo Stratego di Candia, ενώ παράλληλα στο Βυζάντιο αναφέρονται οι Αλέξιος και Μιχ. Στρατηγόπουλοι. Και στην Κρήτη, το 1299, στη Συνθήκη Ενετών-Καλλέργη, αναφέρεται μεταξύ των απελευθερωθέντων βιλάνων ο Κώστας Στρατηγόπουλος. Σε έγγραφο του 1368 αναφέρεται ο Βασίλειος Στρατηγός, λεγόμενος Περιβολάρης, να καλλιεργεί αμπέλια στο χωρίο Delese της Κρήτης. Οι αναφορές από την Κρήτη είναι πυκνές στη συνέχεια και έχουν ιδιαίτερη σημασία, λόγω των στενών σχέσεων των Κυθήρων μ’ αυτήν, καθώς η Κρήτη ήταν η μεγάλη δεξαμενή που τροφοδότησε για σειρά αιώνων τα Κύθηρα με επώνυμα. Θα αναφερθούν στη συνέχεια αρκετές περιπτώσεις από την Κρήτη, γιατί τα βαφτιστικά έχουν σημασία, μια και παραμένουν για πολλές γενιές στις οικογένειες. Σε κατάλογο στρατευσίμων των Χανίων του 1536 αναφέρεται ο Agustin Stratigo και το 1570 ο Πέρος Στρατηγός. Στην απογραφή του Καστροφύλακος αναφέρεται το 1583 ο Νικόλαος Στρατηγός του ποτέ Αντωνίου και σε έγγραφο του 1568 ο (ίδιος;) Νικόλαος Στρατηγός. Το 1583 αναφέρεται στον Χάνδακα ο νοτάριος Κάμιλος Στρατηγός. Απόγονός του προφανώς είναι ο αναφερόμενος ανάμεσα στα 1619 και 1637 Κάμιλος Στρατηγός. Το 1571 στη ναυμαχία της Ναυπάκτου, όπου οι ενωμένες χριστιανικές δυνάμεις υπό τον Ανδρέα Ντόρια καταναυμαχούν το στόλο του σουλτάνου, τον οποίο ενίσχυαν πειρατικά σκάφη, αναφέρεται να μάχεται και ο Ανδρέας Στρατηγός ο Κρης. Πριν από τη ναυμαχία της Ναυπάκτου είχαν αρχίσει επιχειρήσεις εναντίον των Τούρκων στην Πελοπόννησο, στις οποίες είχαν αναμειχθεί ζωηρά οι Ισπανοί. Με τον Ισπανό Mendola συντάσσεται η οικογένεια των Στρατηγών το 1533. Την εποχή αυτή υπάρχει ήδη παρουσία των Στρατηγών στα Κύθηρα, πριν όμως γίνει αναφορά σ’ αυτούς έχει σημασία να αναφερθούν οι περιπτώσεις που απαντάται το επώνυμο στα Επτάνησα, όπου εξαπλώνονται οι Στρατηγοί από το 15ο αι. Σύμφωνα με υπάρχουσα παράδοση διασώθηκαν μετά την Άλωση τέσσερις αδελφοί με το επώνυμο Στρατηγός από το Βυζάντιο: οι Γεώργιος, Ιωάννης, Λέων και Βασίλειος, ένας από τους οποίους, ο Ιωάννης, κατέφυγε στα Κύθηρα. Είναι αλήθεια ότι όλα αυτά τα βαφτιστικά αναφέρονται στους κλάδους των Στρατηγών στα Κύθηρα, δεν υπάρχει όμως τεκμηρίωση για την πληροφορία των τεσσάρων αδελφών, που έχει τη βάση της και σε οικόσημο, το οποίο βρέθηκε στα Κύθηρα και αναφέρει τα ονόματα αυτά.
Στην Κρήτη το επώνυμο εμφανίζεται με πολλές αναφορές στα χρόνια που ακολουθούν. Το 16ο αι. αναφέρονται συνοικέσια Στρατηγών της Κρήτης με Κορναροπούλες της Σητείας και στην απογραφή του Trivan (1644) αναφέρεται ευγενής από το Χάνδακα με το όνομα Stratigo Constantinopolitano, κάτι που αποδεικνύει την καταγωγή του κλάδου αυτού της οικογενείας από την Κωνσταντινούπολη. Αναφέρονται επίσης οι Ανδρέας Στρατηγός (1637), ο άρχος Νικολάκης Στρατηγός και ο Ανδρέας Στρατηγός ο Λαγκομέσος. Το 17ο αι. στις Αγαλαντές Τεμένους Κρήτης αναφέρεται και μονή του Στρατηγού και το 1666 ο Μεθόδιος ιερομόναχος ο Στρατηγός είναι μάρτυρας στη διαθήκη του Ηλιού Μόσκου.

Στην οικογένεια των Στρατηγών της Πελοποννήσου ανήκουν κατά πάσαν πιθανότητα οι Νικόλαος, Αντώνιος και Παύλος Στρατηγοί, οι οποίοι αναφέρονται με το χαρακτηριστικό Παλαιολόγοι, ως διαπρεπή στελέχη της Ελληνικής Αδελφότητος Νεαπόλεως της Ιταλίας, που τελούσε υπό την επιρροή του Ισπανού βασιλέα. Αυτός, εκτιμώντας τις υπηρεσίες των Στρατηγών, έκανε έναν από αυτούς στέλεχος της αυλής του (suo gentilhuomo) χορηγώντας του μισθό 60 σκούδων το χρόνο. Ο τίτλος αυτός χρησιμοποιήθηκε ως παρωνύμιο από την οικογένεια των Στρατηγών αυτών για αιώνες αργότερα. Αναφέρεται ότι στην πολιορκία της Κέρκυρας το 1716, στενός συνεργάτης του κόμη Ιωάννου Ματθία Σχούλεμβουργ ήταν ένας Αντώνιος Στρατηγός, κάτοικος Κερκύρας, ο οποίος έφερε το παρωνύμιο Τζεντιλόμος, όπως και όλη η οικογένειά του. Οι Στρατηγοί της Κέρκυρας είναι κρητικής καταγωγής, όπως προκύπτει από έγγραφα της εποχής. Αναφέρεται σε κώδικα της βιβλιοθήκης της Ρώμης Εκ των Αντωνίου Στρατηγού διδασκάλου και επιστάτου του εν τω κλεινώ Παταβίου Κωττουνιανού Ελληνομουσείου. Αυτός ο Στρατηγός (1545-1570) είχε γεννηθεί στην Κέρκυρα από γονείς Κρητικούς και είναι πιθανόν να είναι πρόγονος του προηγουμένου και να έχει σχέση με έναν από τους Στρατηγούς της Νεαπόλεως. Ένας άλλος Στρατηγός, ο Michiel Stratigo q. Nicolo ζητεί να λάβει σπίτι στην Κέρκυρα από αυτά που δόθηκαν σε Κρητικούς. Το 1717 επικηρύσσονται για κατάχρηση στην Κέρκυρα οι Ιωάννης και Αντώνιος Στρατηγοί. Την ίδια εποχή αναφέρεται εξάπλωση του επωνύμου στις δαλματικές ακτές, πιθανόν από την Κέρκυρα. Στη Ζάρα αναφέρονται το 1732 ο Ιωάννης Δομένικος Στρατηγός, που σπουδάζει στη Ρώμη, στο Πατάβιον και την Περούτζια, ο αδελφός του Συμεών και, αργότερα (1826), ο Χριστόδουλος Στρατηγός. Στην Πάδοβα και στο Σχολείο του Ιωάννου Κωττουνίου αναφέρονται να διδάσκουν ο Αντώνιος και ο Συμεών Στρατηγός, ενώ εμφανίζονται και πολλοί μαθητές με το επώνυμο αυτό χωρίς να αναφέρεται ο τόπος καταγωγής τους. Οι Νικόλαος Στρατηγός και Σίμων Στρατηγός είναι ιατροφιλόσοφοι στην Πάδοβα (1732 και 1752 αντίστοιχα).
Και στη Βενετία το επώνυμο αναφέρεται συχνά: Φίλιππος Στρατηγός (1705), Ιζέπος Στρατηγός π. Κωνσταντίνου (1726), Κωνσταντίνος Στρατηγός (1762) και Κωνσταντίνος Στρατηγός του π. Φραγγιά, καπετάνιος από την Κρήτη (1771).28
Από την Κρήτη αναφέρεται ο Γεώργιος Στρατηγός, πρόσφυγας μετά το 1669 στη Ζάκυνθο.
Στα Κύθηρα αναφέρθηκε η παράδοση ότι πρώτος έφθασε ένας Γιάννης Στρατηγός μετά την Άλωση. Η πρώτη σοβαρή αναφορά για το επώνυμο είναι αυτή που αφορά τον αντιγραφέα κωδίκων Ιωάννη Στρατηγό, ο οποίος ζει στα τέλη του 15ου-αρχές του 16ου αι. Σε δύο κώδικες της βιβλιοθήκης Vallicelliana της Ρώμης αναφέρεται αυτός ο Στρατηγός με την επισημείωση Κυθηριώτης. Γι’ αυτόν αναφέρεται ότι είναι πιθανόν αδελφός του Πελοποννήσιου Καίσαρος Στρατηγού, ο οποίος μετανάστευσε στα Κύθηρα, πιθανώς μετά την πτώση της Πελοποννήσου στους Τούρκους (1460). Αυτό φαίνεται να είναι ακριβές, καθώς και στα Κύθηρα η εμφάνιση του επωνύμου τοποθετείται στα τέλη του 15ου-αρχές του 16ου αι., κατά τις αναστατώσεις στην περιοχή που ακολούθησαν την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως και της Πελοποννήσου στους Τούρκους. Το 1511 αναφέρεται ότι ένας Toloito Stratico (Θεολόγος Στρατηγός) ληστεύεται και δολοφονείται στα Κύθηρα από τους Μάνο Κρητικό, Θεόδωρο Κιγάλα, Μανώλη Ευδαιμονογιάννη του Παύλου και Δημήτριο Σάμιο του Θεοδώρου, οι οποίοι επικηρύσσονται από τις ενετικές αρχές των Κυθήρων. Λίγα χρόνια αργότερα αναφέρεται στη Βενετία μεταξύ αυτών που πληρώνουν τη συνδρομή τους στην Ελληνική Αδελφότητα της Βενετίας μεταξύ των ετών 1537 και 1539, ο Λέων Στρατηγός, capetagno στα Κύθηρα. Σημαντική είναι η αναφορά ότι πρόκειται για καπετάνιο, που δείχνει ότι οι Στρατηγοί ανήκαν στην αστική τάξη και λάμβαναν στρατιωτικά αξιώματα, παρ’ όλο που δεν αναφέρονται ποτέ ανάμεσα στους ευγενείς των Κυθήρων. Φαίνεται μάλιστα ότι μέλη της οικογενείας έγιναν καπετάνιοι στην capitaneria του Μυλοποτάμου αρκετές φορές. Το 1586 τη θέση κατέχει ο Todorin Stratico (Θεόδωρος Στρατηγός), όπως αποδεικνύεται από ενετικά έγγραφα. Είναι πολύ πιθανόν, λοιπόν, οι Στρατηγοί να προέρχονται από οικογένεια βυζαντινών στρατιωτικών αξιωματούχων, όπως δείχνει και το επώνυμό τους.
Το 16ο αι. υπάρχουν πολλές αναφορές σε συμβόλαια για Στρατηγούς, όπως οι Λέος Στρατηγός, Δημήτριος Στρατηγός του Παύλου, Γεώργης Στρατηγός του Λέου, Θεόδωρος Στρατηγός, παπά Ιωάννης Στρατηγός, Νικόλαος Στρατηγός του Πέτρου κ.α. Σε συμβόλαια της εποχής αναφέρεται και η σχέση μελών της οικογενείας με την Κρήτη. Σε συμβόλαιο της 20ής Αυγούστου 1564 αναφέρεται ο «Νηκόλας Στρατοιγώς ποταί Πέτρου εκ το Μηλοπόταμον κάτοικος δαι εν τη νήσο Κρήτης και ευρησκόμαινος την σήμερων εις τον παρών τόπον της Κηνθειρίας……». Στο ίδιο συμβόλαιο αναφέρονται και μέλη της οικογενείας του, όπως η σύζυγός του Μαρία και οι θυγατέρες του Θωριανή και Καλή. Ο ίδιος αναφέρεται ως κάτοικος Μυλοποτάμου και αυτό δίνει από την εποχή αυτή το στίγμα της κατοίκησης των Στρατηγών. Σε άλλο συμβόλαιο φαίνεται καθαρά η κοινωνική θέση της οικογενείας, καθώς ένα μέλος της, ο Λέων Στρατηγός συνάπτει γάμο με τη θυγατέρα του ραγιονάτου Εμμανουήλ Στάη και λαμβάνει προίκα ένα τεράστιο για την εποχή ποσό. Συγκεκριμένα, η μητέρα της νύφης Μαρούλα, σύζ. Μανώλη Δε Στάη (πιθανότατα θυγατέρα Ιωάννου Κασιμάτη), μαζί με τους γιους της καταβάλλουν στον Λέοντα Στρατηγό 4.000 υπέρπυρα σε μερική εξόφληση του προικοσυμφώνου που έχουν συνάψει και υπόσχονται να καταβάλουν άλλα τόσα σε χρυσό και ασήμι μέσα σε τέσσερα χρόνια, καθώς την εποχή αυτή δεν έχουν ευχέρεια.

Οι αναφορές στα βαφτιστικά των ανθρώπων που αναφέρονται στα συμβόλαια αυτά έχουν σημασία, καθώς αποδεικνύεται από αυτά ότι και σήμερα παρατηρούνται στους κλάδους της οικογενείας τα ίδια βασικά βαφτιστικά με αυτά του 16ου αι. (Ανδρέας, Δημήτριος, Παύλος, Θεόδωρος, Νικόλαος, Ιωάννης).
Το 17ο αι. το επώνυμο εξακολουθεί να αναφέρεται στα Κύθηρα. Το 1666 υπογράφουν την αναφορά προς τις ενετικές αρχές για την πείνα που θερίζει τότε τα Κύθηρα οι Ιωάννης και Μανώλης Στρατηγοί. Το 18ο αι., όπως προκύπτει από τις απογραφές της εποχής, οι Στρατηγοί είναι πολύκλαδη οικογένεια, που εξακολουθεί να κατοικεί στο Μυλοπόταμο, παρουσιάζονται όμως κατοικήσεις και σε άλλες περιοχές, όπως οι Αλεξανδράδες ( Thodorin Stratigo q. Janni, 1724), οι Καρβουνάδες (Janni Stratigo q. Marco, 1760) και τα Κοντολιάνικα (Thodoro Stratigo q. Geronimo, 1753).
Ενδιαφέρον έχει ότι στις απογραφές της εποχής δεν υπάρχουν αναφορές σε Στρατηγούς, οι οποίοι να περιλαμβάνονται ανάμεσα στους ευγενείς. Παρά ταύτα εντοπίζονται αναφορές σε ληξιαρχικά έγγραφα της εποχής, από τις οποίες προκύπτει ότι υπάρχει κλάδος των Στρατηγών, που, σύμφωνα με τα αναγραφόμενα, πρέπει να συγκαταλεχθεί ανάμεσα στους ευγενείς της εποχής. Συγκεκριμένα, σε γάμο που γίνεται το 1754 στη Χώρα αναφέρεται μεταξύ των κουμπάρων και ο «…λουστρησημος σιόρ Κοσταντης Στρατηγός…..».
Κατά το 19ο αι. αναφέρονται αποδημίες Στρατηγών στη Σμύρνη. Ο Γεώργιος Στρατηγός είναι οινοπνευματοποιός στο Αϊδίνιο και ο Αν. Στρατηγός ασχολείται με τη ζαχαροπλαστική. Η περίπτωση του τελευταίου έχει ξεχωριστό ενδιαφέρον, καθώς είχε ιδιαίτερη ευαισθησία στα ιστορικά θέματα που αφορούσαν τα Kύθηρα και συγκέντρωσε πλούσιο υλικό για την κυθηραϊκή διασπορά στη Μ. Ασία, αλλά και για πολλά άλλα θέματα της κυθηραϊκής ιστορίας. Δυστυχώς, το πλούσιο αρχείο του χάθηκε κατά την καταστροφή, όταν εγκαταλείφθηκε στην προσπάθεια της οικογενείας να διασωθεί. Ο Αν. Στρατηγός σώθηκε και επέστρεψε στην Ελλάδα, εγκαταστάθηκε μάλιστα στην Καισαριανή, όπως πολλοί πρόσφυγες και δημοσίευσε στις κυθηραϊκές εφημερίδες αργότερα λίγα κομμάτια με στοιχεία από το αρχείο του. Πιο σημαντικό είναι το σημείωμά του για τους Κυθήριους της Σμύρνης, στο οποίο διέσωσε πολύτιμα στοιχεία για τη μεγάλη κυθηραϊκή παροικία της Σμύρνης.
Εκτός από τη Σμύρνη σημαντική είναι η αποδημία της οικογενείας στις ΗΠΑ και την Αυστραλία, όπου υπάρχουν και σήμερα πολλοί απόγονοι κυθηραϊκών οικογενειών, που διαπρέπουν σε πολλούς τομείς της επιστήμης, του εμπορίου και της οικονομίας γενικά.

Στα Κύθηρα σήμερα υπάρχουν λίγες οικογένειες στο Μυλοπόταμο με το επώνυμο αυτό, ενώ στην Αθήνα αναφέρονται πολλές οικογένειες με κυθηραϊκή καταγωγή. Από αυτές προέρχονται ο δερματολόγος και τ. Δήμαρχος Πειραιά Γεώργιος Π. Στρατηγός ή Καστάνης και ο καθηγητής της δερματολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Ιωάννης Δ. Στρατηγός.
Εκτός από τους κυθηραϊκής καταγωγής Στρατηγούς, το επώνυμο αναφέρεται και σε άλλες περιοχές της Ελλάδος, όπως στην Κέρκυρα, την Κρήτη, την Αίγινα κ.α.

Οι Στρατηγοί στον Πόρο είναι κυθηραϊκής καταγωγής.

Οι νέες έρευνες…

Το επώνυμο αυτό είναι ένα από τα πλέον χαρακτηριστικά παραδείγματα των σοβαρών λαθών που έχει μας κληρονομήσει η παράδοση σχετικά με τις πρώτες εμφανίσεις των οικογενειών των Κυθήρων. Το θέμα αυτό αναλύεται σε όλη του την έκταση στην εισαγωγή του βιβλίου μας ¨Συμπλήρωμα στα Κυθηραϊκά επώνυμα”. Το Στρατηγός, ένα από τα δεκάδες καθαρά Βυζαντινά επώνυμα του νησιού, αναφερόταν από την παράδοση ότι έφθασε στα Κύθηρα μετά την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως, όπως αναφέρουμε παραπάνω. Σύμφωνα όμως με τα στοιχεία που έχουν προκύψει, τα οποία παρατίθενται στη συνέχεια, το επώνυμο αυτό υπήρχε στα Κύθηρα σύμφωνα με τις γραπτές πηγές που ερευνήθηκαν πρόσφατα, από το 14ο αι, είναι δε μάλλον από αυτά που υπήρχαν στο νησί πριν και από το 13ο αι, δηλαδή πριν την Ενετική κατάκτηση, την οποία έφεραν οι σταυροφορίες.

Στρατηγός

Άλλο ένα επώνυμο για το οποίο οι σχετικές παραδόσεις, άλλες από τις οποίες ανέφεραν άφιξη στα Κύθηρα με την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως και άλλες με την πτώση της Πελοποννήσου στους Τούρκους το 1461, αποδεικνύονται εντελώς εσφαλμένες. Σύμφωνα με τα αδιάψευστα τεκμήρια των γραπτών πηγών το επώνυμο ανιχνεύεται σε αυτές ήδη από το 1329, γεγονός που δείχνει ότι είναι παλαιότερο. Συγκεκριμένα, στη γνωστή δικογραφία των Καταλανών αναφέρεται ένας Notara Stratigo κάτοικος στο χωριό Magonade (Μαγγουνάδες) . Αργότερα, στα μέσα του 15ου αι. έχουμε και άλλες αναφορές. Ο Stratigi Stratigho καταγράφεται ως βιλλάνος με τους δύο γιους του . Στους ίδιους καταλόγους υπάρχει αναφορά στην οικογένεια, που την κατατάσσει ανάμεσα στους βιλλάνους του Ενετικού κράτους . Οι αναφορές αυτές είναι πολύ σημαντικές, καίτοι μεταγενέστερες από την πρώτη καταγραφή, γιατί δίνουν μία σχετική βεβαιότητα ότι η οικογένεια συγκαταλέγεται ανάμεσα σ’ αυτές που βρέθηκαν στα Κύθηρα με την ενετική κατάκτηση στις αρχές του 14ου αι.

Στη σκέψη αυτή συνηγορεί και η αδιαμφισβήτητη βυζαντινή καταγωγή του επωνύμου. Επομένως έχουμε επιβεβαίωση από τις πηγές για μία ακόμη σημαντική παρουσία βυζαντινής καταγωγής οικογένειάς στο νησί πριν από τις αρχές του 14ου αι., πριν δηλαδή από την κρίσιμη για την τοπική ιστορία ενετική κατάκτηση των Κυθήρων.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Τα κείμενα για τα επώνυμα και τοπωνύμια, τα οποία δημοσιεύονται εδώ, είναι τα ίδια με όσα έχουν δημοσιευθεί στα αντίστοιχα βιβλία μας ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ, ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΣΤΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ και ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ, τα οποία έχουν εκδοθεί από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (κυκλοφορούν και στα αγγλικά από:  Kytherian Association of Australia,  Kyhterian World Heritage Fund και Kytherian Publishing and Media). Από τις αναδημοσιεύσεις εδώ απουσιάζουν συνήθως οι βιβλιογραφικές και λοιπές σημειώσεις, είναι δε ευνόητον ότι για να αποκτήσει ο αναγνώστης πλήρη εικόνα για κάθε επώνυμο ή τοπωνύμιο είναι απαραίτητο να διαβάσει και τις εκτενείς αναφορές στα εισαγωγικά σημειώματα των παραπάνω βιβλίων, καθώς, χωρίς αυτά, οι γνώσεις του για το θέμα θα παραμένουν ελλιπείς.

Οι εκδόσεις στα Ελληνικά διατίθενται από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (βλ. στοιχεία στο σχετικό link σε αυτόν εδώ τον ιστότοπο) και στα Κυθηραϊκά βιβλιοπωλεία.