Το επώνυμο “Τριφύλλης”

Επώνυμο από το βόρειο τμήμα των Κυθήρων με μέτρια διάδοση, από το οποίο πήρε την ονομασία του ο οικισμός Τριφυλλιάνικα.

Ετυμολογικά το επώνυμο προέρχεται από το τρίφυλλος, αυτός που έχει τρία φύλλα, απ’ όπου και το κοινό τριφύλλι. Κατά την παράδοση το επώνυμο προέρχεται από παρωνύμιο, που δόθηκε σε κάτοικο του διπλανού με τα Τριφυλλιάνικα χωριού Μελιτιάνικα, ο οποίος είχε το επώνυμο Μελέτιος και κατοίκησε εκεί μετά την καταστροφή της Παληόχωρας από το Βαρβαρόσα. Αυτός φορούσε βράκα με τρία φύλλα, αντί του συνηθισμένου με δύο, και για το λόγο αυτό ονομάστηκε Τριφύλλης, από αυτό δε το παρωνύμιο προήλθε και το επώνυμο. Άλλη άποψη θέλει το Τριφύλλης να προέρχεται από άτομο καταγόμενο από την Τριφυλλία και από εκεί το επώνυμο.

Εκείνο που είναι γνωστό από τις πηγές είναι ότι επώνυμο με τη μορφή Τριφύλλιος είναι γνωστό από τα βυζαντινά χρόνια και μάλλον εκεί πρέπει να αναζητηθούν και οι ρίζες του κυθηραϊκού επωνύμου Τριφύλλης, αφού είναι γνωστό ότι στα Κύθηρα έχει διασωθεί πλήθος βυζαντινών επωνύμων. Αργότερα πάντως υπάρχει και ο τύπος Τριφυλλάς. Εξάλλου, μπορεί στα Κύθηρα να υπάρχουν πολλές αλλαγές επωνύμων με παρωνύμια, δεν έχει όμως επισημανθεί κανένα στοιχείο στις πηγές που να συνηγορεί προς την κατεύθυνση αυτή. Το Τριφύλλιος είναι και βαφτιστικό και αναφέρεται από το 343 επίσκοπος Λύδρας (Λευκωσίας) με το όνομα Τριφύλλιος. Το 827 αναφέρεται στο Βυζάντιο ο Κωνσταντίνος Τριφύλλιος από μεγάλη οικογένεια. Επομένως το Τριφύλλιος έχει ήδη καταστεί επώνυμο από τον 9ο αι. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι το μικρό νησί των Κυθήρων έχει διασώσει πολλά βυζαντινά και άλλα μεσαιωνικά επώνυμα για αρκετά χρόνια μετά από τη θεωρούμενη εξαφάνισή τους (Χαμάρετος, Λικίνιος, Ορσίνι κ.ά.).

Το 1374 στην Κρήτη υπάρχει αναφορά σε έναν Μαρίνο Τριφυλά, στον οποίο ο Ιωάννης Geno παραχωρεί με γονικό6 τέσσερα σπίτια. Λίγα χρόνια αργότερα (1394) αναφέρεται και χωριό στην Κρήτη, περιοχή Τεμένους Ηρακλείου, το οποίο ονομάζεται Τrifilli, δεν φαίνεται να έχει όμως σχέση με το επώνυμο.

Η πρώτη μαρτυρία για το επώνυμο στα Κύθηρα είναι σχετικά όψιμη. Το 1705 ο γέροντας Θεόδωρος Τριφύλλης καταθέτει μάρτυρας για την υπόθεση κυριότητος του ναού Αγίου Ιωάννου στα Σανίδια, κοντά στον Ποταμό.8 Η αναφορά σε «γέροντα» επιτρέπει να εξαχθεί το συμπέρασμα ότι το επώνυμο είναι παλαιότερο και βρίσκεται στα Κύθηρα οπωσδήποτε από τα μέσα του 17ου αι. Η δική μας άποψη είναι ότι το επώνυμο είναι ακόμη παλαιότερο και πρέπει να βρίσκεται στο νησί τουλάχιστον από το 16ο αι., αλλά δεν έχει ανιχνευθεί στις ελάχιστες πηγές που σώθηκαν από την εποχή αυτή. Την ίδια εποχή αναφέρεται και ο παπά Μανόλης Τριφύλλης του παπά Γιάννη (1706-1747).9 Το 1738 ένας Αντώνης Τριφύλλης είναι ανάδοχος σε βάφτιση στο Στραπόδι.10 Το 18ο αι., στις ενετικές απογραφές της εποχής, η οικογένεια Τριφύλλη είναι από τις πλέον πολύκλαδες και πολυπρόσωπες και απογράφονται όλοι στην ενορία του Αγ. Ιωάννου στα Τριφυλλιάνικα. Τα βαφτιστικά Αντώνιος, Ιωάννης, Νικόλαος και Θεόδωρος, που είναι γνωστό και σήμερα ότι χαρακτηρίζουν την οικογένεια, είναι από τότε κύρια βαφτιστικά σ’ αυτήν. Ένα από τα χαρακτηριστικά της οικογενείας είναι ότι, παρά την ύπαρξη πολλών συνωνυμιών, δεν αναφέρονται πολλά παρωνύμια και μόνο τρία από αυτά (Κατσαούνης, Τρεβεδίος και Καβάκος) γίνονται επώνυμα (απ’ αυτά τα δύο πρώτα στη Σμύρνη) δεν έχουν όμως ιδιαίτερη διάδοση.

Στο β΄ μισό του 18ου αι., ίσως και στις αρχές του 19ου, τοποθετούνται και αφιερωματικές επιγραφές με το επώνυμο σε ναούς της ευρύτερης περιοχής του Ποταμού. Στον Άγιο Ιωάννη, στα Τριφυλλιάνικα, αναφέρεται αφιέρωση που αναφέρει: «1760 Σεπτεμβρίου Δέησις του δούλου του Θεού Μινά Τριφύλι ποτέ παπά». Στον Άγιο Νικόλαο, στο Βύθουλα, άλλη αφιέρωση αναφέρει: «Δέησης του δούλου του Θεού Αντωνίου του ποτέ παπά Ιωάννου τριφύλη συζήγου και των τέκνων αυτού εις βοήθειαν». Το 1829 είναι καπετάνιος του πλοίου «Μυρτιδιώτισσα» ο Μανώλης Τριφύλλης. Το 1800 υπογράφει τα νοταριακά έγγραφα για τα δικαιώματα των χωρικών ο παπά Ιωάννης Τριφύλλης.Στο τέλος του 19ου αι. το επώνυμο εμφανίζεται πάλι στην Κρήτη. Το 1899 ο Βασ. Τριφύλλης είναι υποπρόξενος της Αγγλίας στην Κρήτη. Δεν είναι γνωστό αν είχε σχέση με τα Κύθηρα. Την ίδια εποχή αναφέρεται το επώνυμο και στη Σμύρνη, όπου υπάρχουν αρκετές κυθηραϊκές οικογένειες με αυτό. Αναφέρονται ο Π. Τριφύλλης, ο Μ. Τριφύλλης ή Κατσαούνης, ο Μ. Τριφύλλης, πρόεδρος της Κυθηραϊκής Αδελφότητος Σμύρνης (1887-1910, ο Θ. Τριφύλλης, Γεν. Γραμματέας κ.ά.

Μετά την καταστροφή είναι γνωστό ότι ο κλάδος των Κατσαούνη εγκαθίσταται στην Αθήνα. Το επώνυμο Τριφύλλης αναφέρεται ακόμη στη διασπορά των ΗΠΑ και της Αυστραλίας. Στις ΗΠΑ έζησε και δημιούργησε το καλλιτεχνικό του έργο ο προσωπογράφος Δημ. Τριφύλλης, θεωρούμενος στις αρχές του 20ού αι. ως ζωγράφος προσωπικοτήτων. Στις ΗΠΑ αναφέρονται και αρκετές οικογένειες Τριφύλλη, οι οποίες έφεραν το παρωνύμιο Καβάκος, που σε μερικές περιπτώσεις υιοθέτησαν ως επώνυμο.

Από την οικογένεια Τριφύλλη προέρχεται και ο μεγάλος ευεργέτης του Νοσοκομείου Κυθήρων Νικ. Τριφύλλης, στο όνομα του οποίου οφείλει το όνομά του και το Νοσοκομείο, αλλά και το Τριφύλλειο Ίδρυμα στην Αθήνα. Ο Παναγιώτης Τριφύλλης ή Πάνος Φύλης, όπως έμεινε γνωστός, ήταν ο γνωστός ποιητής που χρησιμοποίησε με μαεστρία το τοπικό γλωσσικό ιδίωμα των Κυθήρων σε πολλά από τα έργα του. Όσα από τα έργα του είχαν τον τίτλο «Τσιριγώτικα» εκδόθηκαν σε έναν τόμο από την Eταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών.

Στο βιβλίο μας ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ περιέχονται πολλά νέα και ενδιαφέροντα στοιχεί σχετικά με το επώνυμο Τριφύλλης και περί αυτών παρακάτω.

Το επώνυμο αυτό δεν έχει εντοπισθεί σε παλαιότερες αναφορές στις τοπικές πηγές, έχει όμως ενδιαφέρον η επιβεβαίωση ότι πρόκειται για ένα παλαιότατο Βυζαντινό επώνυμο, το οποίο φαίνεται να προέρχεται από το βαφτιστικό Τριφύλλιος. Αυτό με τη σειρά του προέρχεται κατά πάσαν πιθανότητα από το όνομα που φέρει ο δημοφιλής στην Κύπρο Άγιος Τριφύλλιος, πρώτος επίσκοπος Λευκωσίας.

Φαίνεται έτσι ότι η πρώτη μορφή του επωνύμου στο Βυζάντιο είναι το Τριφύλλιος, το οποίο πρέπει να εμφανίζεται κατά τον 8ο αι, καθώς έχουμε αναφορά το 802 για δύο αδελφούς Τριφύλλιους, συνεργούς
στη συνωμοσία του Νικηφόρου εναντίον της Ειρήνης, όπως αναφέρει ο Θεοφάνης168.

Κατά την ίδια περίπου εποχή αναφέρεται κτήμα προσδιοριστικό με το όνομα του Τριφυλλίου, το οποίο από τους ιστορικούς θεωρείται ως αριστοκρατικό επώνυμο169. Αυτό επιβεβαιώνεται και από άλλη πηγή, καθώς το 811 έχουμε την πρώτη σαφή αναφορά στις πηγές για το επώνυμο με τη μορφή Τριφύλλης. Ο Σισσίνιος Τριφύλλης είναι αξιωματούχος, πατρίκιος και στρατηγός, στην αυλή του αυτοκράτορος Νικηφόρου Α’ και ένας από αυτούς που βρίσκουν το θάνατο από την αιφνιδιαστική επίθεση του τσάρου των Βουλγάρων Κρούμου, λίγο έξω από τη Σόφια, εναντίον του στρατοπέδου του Νικηφόρου, που και αυτός βρίσκει το θάνατο στην ίδια επίθεση170.

Φαίνεται πάντως πως το επώνυμο είναι ήδη διαδεδομένο αρκετά τον 11ο αι. όπου υπάρχει αναφορά για έναν Κωνσταντίνο Τριφύλλη, ο οποίος ήταν μικροϊδιοκτήτης στην περιοχή της Θεσσαλονίκης, στην οποία αγοράζει το 1097 δύο μικρά αγροτεμάχια για 45 τραχέα σταυροαγιοδημητράτα, που ήταν η πιο υποτιμημένη μορφή νομίσματος την εποχή αυτή171. Αργότερα, το 12ο αι., ένας ακόμη βυζαντινός αξιωματούχος αναφέρεται με το επώνυμο αυτό.

Ο Ιωάννης Τριφύλλης είναι το 1170 εκ των επικεφαλής του φοροεισπρακτικού μηχανισμού του αυτοκράτορος Αλεξίου Α’ Κομνηνού, είχε σπουδάσει δε πλάι στον Ιωάννη Τζέτζη172. Είναι εύλογο, λοιπόν, να βρεθεί και στα Κύθηρα το επώνυμο αυτό ανάμεσα σε μία πλειάδα βυζαντινών επωνύμων, τα
οποία από το 13ο αι. ήδη ανιχνεύονται στο νησί, πιστεύουμε δε ότι είναι απλά θέμα χρόνου να εντοπισθεί και σε παλαιότερες του 16ουαι. πηγές και το επώνυμο Τριφύλλης στα Κύθηρα.

166 Μαρίνα Κουμανούδη, Αγροτικά νοικοκυριά….. σελ. 232.
167 Marina Koumanoudi, Fragments…….σελ. 508.
168 Evelyn Patlagean, Ο Ελληνικός Μεσαίωνας….. σελ. 234
169 Ό.π. σελ. 349.
εσωτ.1-98 12/7/2016 00:23 Page 75
170 Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία Βυζαντινού Κράτους, τόμ. Β’, Θεσσαλονίκη 1993,
σελ. 200
171 Harvey Alan Οικονομική ανάπτυξη στο Βυζάντιο 900-1200, έκδ. ΜΙΕΤ Αθήνα
1997, σελ. 110 και 195.
172 Paul Magdalino Η Αυτοκρατορία του Μανουήλ Α’ Κομνηνού 1143-1180, σελ.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Τα κείμενα για τα επώνυμα και τοπωνύμια, τα οποία δημοσιεύονται εδώ, είναι τα ίδια με όσα έχουν δημοσιευθεί στα αντίστοιχα βιβλία μας ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ, ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΣΤΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ και ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ, τα οποία έχουν εκδοθεί από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (κυκλοφορούν και στα αγγλικά από:  Kytherian Association of Australia,  Kyhterian World Heritage Fund και Kytherian Publishing and Media). Από τις αναδημοσιεύσεις εδώ απουσιάζουν συνήθως οι βιβλιογραφικές και λοιπές σημειώσεις, είναι δε ευνόητον ότι για να αποκτήσει ο αναγνώστης πλήρη εικόνα για κάθε επώνυμο ή τοπωνύμιο είναι απαραίτητο να διαβάσει και τις εκτενείς αναφορές στα εισαγωγικά σημειώματα των παραπάνω βιβλίων, καθώς, χωρίς αυτά, οι γνώσεις του για το θέμα θα παραμένουν ελλιπείς.

Οι εκδόσεις στα Ελληνικά διατίθενται από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (βλ. στοιχεία στο σχετικό link σε αυτόν εδώ τον ιστότοπο) και στα Κυθηραϊκά βιβλιοπωλεία.