Το επώνυμο Ζερεφός

Υπάρχουν πολλές περιπτώσεις Κυθηραϊκών οικογενειών, οι οποίες ανιχνεύονται μέσα από τα επώνυμά τους στο νησί σε παλαιότερες εποχές, σήμερα όμως δεν έχουμε  στα Κύθηρα τις οικογένειες αυτές, οι οποίες για τους περισσότερους είναι εντελώς άγνωστες. Μία από αυτές τις οικογένειες είναι και η οικογένεια Ζερεφού, την παρουσία της οποίας στο νησί διαπραγματεύεται το παρακάτω άρθρο  από το βιβλίο του Ε.Π.Καλλίγερου ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΣΤΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ.

Το επώνυμο είναι πλέον άγνωστο στα Κύθηρα, καθώς εμφανίστηκε στο νησί μετά τα Ορλωφικά (1770) με τις οικογένειες που έφθασαν από τη γειτονική Πελοπόννησο και ειδικά από τα χωριά που βρίσκονταν πλησίον στα Βάτικα, όπου αναφέρεται και οικισμός Ζερεφοχώρι πολύ κοντά στο χωριό Φαρακλό, ερειπωμένος εντελώς σήμερα.

Στα Κύθηρα Ζερεφοί αναφέρονται για πρώτη φορά στην απογραφή του 1784 με μία οικογένεια, αυτήν του Yani Serefo στο Μυλοπόταμο. Στις επόμενες απογραφές, αλλά κυρίως στα Ληξιαρχικά των Ενοριών, η οικογένεια εμφανίζεται να εγκαθίσταται στον Ποταμό51, στον οποίο γρήγορα γίνεται πολύκλαδη, ενώ δεν αποκλείεται να έρχεται αργότερα στα Κύθηρα και ένας ακόμη κλάδος της, αν και αυτό δεν μπορεί να συναχθεί με ασφάλεια. Στον Ποταμό αναφέρεται και μέρος μίας συνοικίας του να ονομάζεται Ζερεφιάνικα από την κατοίκηση εκεί Ζερεφών. Στον Ποταμό και ειδικά στη διασπορά του της Αυστραλίας έχουμε αναφορές και για παρωνύμιο Τζερεφός, το οποίο οφείλεται κατά πάσαν πιθανότητα σε μέλη κλάδου της οικογενείας Καψάνη, που απέκτησαν το παρωνύμιο μάλλον από γάμο με (θηλυκό) μέλος της οικογενείας Ζερεφού.

Από τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αι. που αρχίζει η μαζική μετανάστευση στη Σμύρνη, στην οποία καταφεύγουν αρχικά και μαζικά οικογένειες από τους απογόνους των προσφύγων των Ορλωφικών, αναφέρονται και πολλές μετακινήσεις μελών του κυθηραϊκού κλάδου της οικογενείας Ζερεφών ή Τζερεφών52, όπως συνήθως γράφονται.

Ένας ακόμα κλάδος της οικογενείας αναφέρεται να καταφεύγει στην Αίγυπτο, αν και δεν έχει εξακριβωθεί αν έφθασαν εκεί κατ’ ευθείαν ή μέσω κάποιου άλλου προορισμού.

Απόγονοι των Ζερεφών των Κυθήρων έχουν εντοπισθεί και στην Αυστραλία. Στον κλάδο αυτόν της οικογενείας ανήκει μετά βεβαιότητος ο διαπρεπής φυσικός και ακαδημαϊκός Χρ. Ζερεφός, του οποίου ο πατέρας αναφέρεται σε εκλογικούς καταλόγους στα Κύθηρα στα τέλη του 18ου αι53. Όσον αφορά την καταγωγή της οικογενείας, αυτή φαίνεται να είναι Βυζαντινή με κοιτίδα της τον οικισμό Σεραφών ή Ζαραφών (η σημερινή Καλλιθέα ΒΑ της Σπάρτης), ο οποίος είναι γνωστός από τα παλαιοχριστιανικά χρόνια, όπως προκύπτει από την ύπαρξη εκεί παλαιοχριστιανικού ναού54.

Δεν έχει διερευνηθεί η πορεία των οικογενειών της περιοχής, ούτε έχουν γίνει ονοματολογικές έρευνες για να διαπιστωθεί πώς βρέθηκαν οι Ζερεφοί στη Νότια Λακωνική, αν και οι συνεχείς αναστατώσεις στην Πελοπόννησο ειδικά μετά την πτώση του Βυζαντινού κράτους και την επικράτηση των Τούρκων, μπορούν να δικαιολογήσουν εύκολα αντίστοιχες μετακινήσεις συνηθισμένες άλλωστε κατά τα βυζαντινά χρόνια. Στις συχνές αυτές μετακινήσεις ίσως να οφείλεται και η διαπίστωση ότι στα Κύθηρα έχει διασωθεί μεγάλος αριθμός οικογενειακών ονομάτων βυζαντινής καταγωγής, πολλά από τα οποία μάλιστα τα συναντούμε και σήμερα. Στις παραδόσεις του κυθηραϊκού κλάδου της οικογενείας αναφέρεται και επαφή της με την Κρήτη και ειδικά με τα Σφακιά, δεν υπάρχουν όμως τεκμηριωμένα στοιχεία γι’ αυτήν πλην μίας αναφοράς για μία οικογένεια Ζερεφού, η οποία έφυγε από τα Βάτικα για τα Σφακιά, λόγω ενός φονικού, εγκαταστάθηκε εκεί και ανιχνεύεται αργότερα με το επώνυμο Τσέγκας από παρωνύμιο του κλάδου αυτού της οικογένειας Ζερεφού.

Η Ζαραφών αναφέρεται για πρώτη φορά σε αργυρόβουλο των ετών 1391-2 επί αυτοκράτορος Μανουήλ Β’ ως Σεραφών η απουσία δε αναφορών στις πηγές αργότερα ίσως να οφείλεται στη μεγάλη ερήμωση της δυτικής ακτής της Λακωνικής χερσονήσου κατά το 15ο αι. και στο ενδεχόμενο της υποχρεωτικής καταστροφής της έπειτα από συμφωνία με τους Τούρκους55. Όσον αφορά την ετυμολογία του επωνύμου Ζερεφός αυτή θα πρέπει να αναζητηθεί, όπως και η λέξη Ζαραφών, ως προερχόμενη από την ονομασία του φυτού Σαραφόνα ή ζαφαράνα (=κάρδαμον το βαφικό), η αρχαία ατρακτολίς56. Από αυτά ασφαλώς και η τουρκ. λέξη zafran. Στην Αραβική αναφέρεται η λέξη zafaran που σημαίνει το κίτρινο χρώμα, από την οποία πιθανότατα προέρχεται η παρόμοια τουρκική λέξη.

Ε.Π.ΚΑΛΛΙΓΕΡΟΣ

Υποσημειώσεις

51 Βλ. σχετικά εις, α) Εμμ. Δρακάκης (εκδ.) Ληξιαρχικά βιβλία Κυθήρων, ενορία Παναγίας Ιλαριωτίσσης Ποταμού 1731-1856, Αθήνα 2003, β) Τα ληξιαρχικά βιβλία 1762-1864, μεταγραφή-επεξεργασία-σχολιασμός Καρολίνα Ασλάνη, πρόλογος Αννίτα Παναρέτου, Αθήνα 2010 γ) Ληξιαρχικά βιβλία Αγίου Ιωάννου Προδρόμου, Κορωνιάνικα Ποταμού βιβλία 95,α,β,γ,δ,ε, Ι.Α.Κ.

52 Η προσθήκη στην αρχή του επωνύμου ενός Τ δεν διαχωρίζει δύο επώνυμα, αλλά τίθεται συνήθως για λόγους ευφωνίας, όπως συμβαίνει και στα γειτονικά Βάτικα, όπου αναφέρονται Ζερεφοί και Τζερεφοί. Είναι προφανές ότι και στις δύο περιπτώσεις πρόκειται για ένα και το αυτό επώνυμο με δύο τρόπους εκφοράς.

53 Καλυψώ Μιχαλακάκη, Κυθηραϊκή μετανάστευση και σωματειακή οργάνωση. Σμύρνη, Αλεξάνδρεια, Αττική. Πειραιάς 2013, σελ. 435. Το επώνυμο αναφέρεται εδώ ως Τζιριφός (Στυλιανός του Νικολάου, 1883). Από την ίδια οικογένεια υπάρχουν πολλές αναφορές στους καταλόγους. Βλ. σελ. 411, 412, 434 κ.α.

54 Παντελής Μούτουλας, Τα Τζίντζινα. Ιστορία του χωριού και του χώρου στον Πάρνωνα, Αλφειός, Αθήνα 2010, σ. 18

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Τα κείμενα για τα επώνυμα και τοπωνύμια, τα οποία δημοσιεύονται εδώ, είναι τα ίδια με όσα έχουν δημοσιευθεί στα αντίστοιχα βιβλία μας ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ, ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΣΤΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ και ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ, τα οποία έχουν εκδοθεί από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (κυκλοφορούν και στα αγγλικά από:  Kytherian Association of Australia,  Kyhterian World Heritage Fund και Kytherian Publishing and Media). Από τις αναδημοσιεύσεις εδώ απουσιάζουν συνήθως οι βιβλιογραφικές και λοιπές σημειώσεις, είναι δε ευνόητον ότι για να αποκτήσει ο αναγνώστης πλήρη εικόνα για κάθε επώνυμο ή τοπωνύμιο είναι απαραίτητο να διαβάσει και τις εκτενείς αναφορές στα εισαγωγικά σημειώματα των παραπάνω βιβλίων, καθώς, χωρίς αυτά, οι γνώσεις του για το θέμα θα παραμένουν ελλιπείς.

Οι εκδόσεις στα Ελληνικά διατίθενται από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (βλ. στοιχεία στο σχετικό link σε αυτόν εδώ τον ιστότοπο) και στα Κυθηραϊκά βιβλιοπωλεία.