Το Γυμνάσιο Κυθήρων φάρος πνεύματος και πολιτισμού

Το άρθρο αυτό διερευνά και αναδεικνύει την συμβολή και τις επιπτώσεις της δημιουργίας και της λειτουργίας του Γυμνασίου στην κοινωνική κινητικότητα και στην πνευματική και πολιτιστική κίνηση του νησιού, ως απόρροια της Γυμνασιακής μόρφωσης και του τρόπου σκέψης που διαμορφώνει, ως και τον ευρύτερο εν γένει αντίκτυπο της λειτουργίας του στην κοινωνία και την ζωή των Κυθηρίων.

Να σημειώσουμε εκ προοιμίου ότι οποιαδήποτε επιρροή του Γυμνασίου δεν άρχισε από το μηδέν, γιατί δευτεροβάθμια εκπαίδευση υπήρξε στα Κύθηρα 100 χρόνια πριν από την ίδρυσή  του. Η διαφορά είναι ότι με την ίδρυση του Γυμνασίου η εκπαίδευση έγινε περισσότερο εκτεταμένη, καλύπτοντας με τον καιρό ευρύτερα στρώματα του πληθυσμού και μείωσε την ανισότητα μεταξύ των δύο φύλων και των περιοχών του νησιού, έγινε  δηλαδή περισσότερο «δημοκρατική».

Από την ημέρα του αγιασμού για την έναρξη των μαθημάτων, ο Αρχιμανδρίτης-Καθηγητής Ευστάθιος Β. Στάθης έδωσε το στίγμα και έδειξε τον δρόμο για την ευρύτερη απήχηση και επιρροή που όφειλε να έχει η λειτουργία του Γυμνασίου για τον τόπο, υιοθετώντας την ρήση του Ρωμαίου Μάρκου Τύλλιου Κικέρονος, ο οποίος είχε πει :“Η Παιδεία την μεν νεότητα τρέφει, το δε γήρας ευφραίνει, εις μεν τας ευτυχίας είναι στολισμός, εις δε τας δυστυχίας παρηγορίαν και καταφύγιον παρέχει ου μόνον τον εν τη πατρίδι αυτού διαμένοντα, αλλά και τον μακράν αυτής αποδημούντα τέρπει. Η παιδεία τέλος συναγρυπνεί, συναποδημεί, συναγραυλεί μεθ’ημών.” (Κυθηραϊκή Επιθεώρησις, 1923, σ.69).

Το Γυμνάσιο Κυθήρων ιδρύθηκε το 1921 σε ένα περιβάλλον ευρύτερης «μορφωτικής ανομβρίας»  και αποτελεί το κρίσιμο μεταίχμιο μεταξύ του σκότους της αμάθειας και του άπλετου φωτός των ευκαιριών για πνευματική καλλιέργεια και κοινωνική άνοδο του πληθυσμού του νησιού. Δημιουργήθηκε σε μια εποχή  όπου τα Κύθηρα ήταν ένα απομονωμένο νησί, χωρίς καμία επαφή με τον έξω κόσμο και χωρίς καμία άλλη πηγή γνώσης και μάθησης. Ήταν ο μόνος φάρος  που μπορούσε να φωτίσει το πνεύμα και να ανατείνει την ψυχή των νέων και είχε, κατά συνέπεια, ακόμη μεγαλύτερη ευθύνη για την διάχυση της γνώσης και την μόρφωση του πληθυσμού σε ένα τέτοιο τοπίο.

Προσέφερε την δυνατότητα στα νέα παιδιά όλων των κοινωνικών στρωμάτων και των δύο φύλων  να γίνουν πιο ενημερωμένοι πολίτες, να αποκτήσουν εφόδια για μια καλύτερη ζωή και το εφαλτήριο για περαιτέρω επιστημονική κατάρτιση και κοινωνική αναρρίχηση χωρίς τέλος. Η τελευταία είναι ίσως η πιο κρίσιμη λειτουργία του Γυμνασίου, γιατί είναι η προϋπόθεση και βάζει το απαραίτητο πρώτο σκαλοπάτι μιας ατέλειωτης σκάλας μορφωτικής και πολιτιστικής ανάπτυξης και καταξίωσης.

Στα 6 πρώτα χρόνια της ίδρυσής του (1921-1926), το Γυμνάσιο προσέλκυσε για εισαγωγή μαθητές και μαθήτριες κυρίως από 4 κοινότητες (Κυθήρων, Λειβαδίου, Μυλοποτάμου και Ποταμού, 61% του συνόλου), από 4 επαγγέλματα (κτηματικός, κτηματίας, έμπορος, εργατικός, 56%) και από το  1 φύλο (αγόρια, 81% του συνόλου). Από τις κοινότητες αυτές , μόνο η κοινότητα Κυθήρων είχε από την αρχή, για πολλούς ευνόητους  λόγους, σχεδόν ίσο αριθμό αγοριών και κοριτσιών στο Γυμνάσιο (στην υπό εξέταση περίοδο, όλες οι 33 νεοεισερχόμενες μαθήτριες πλην 3 ήταν από την Χώρα). Τα στοιχεία αυτά δείχνουν με ενάργεια, ότι στην αρχή της λειτουργίας του, χωρίς να υπάρχει κανένα θεσμικό εμπόδιο, το Γυμνάσιο έτεινε υπό τις επικρατούσες τότε οικονομικές, κοινωνικές και οικογενειακές συνθήκες στο νησί, να δημιουργήσει μια μικρή ελίτ «μορφωμένων» για την εποχή, επικεντρωμένη τοπικά, επαγγελματικά και  δημογραφικά, απαραίτητη όμως για την διοίκηση και την προώθηση της προόδου  του νησιού σε όλα τα επίπεδα.

Ιδιαίτερα δυσάρεστο ήταν όμως πολλαπλώς το μεγάλο χάσμα στην εκπαίδευση μεταξύ αγοριών και κοριτσιών, τάσσοντας τα τελευταία σε δυσμενή κοινωνικά θέση και διάκριση, στερώντας έτσι  την κοινωνία από την ουσιαστικότερη συμμετοχή των γυναικών στην βελτίωση της πολιτιστικής και κοινωνικής συμπεριφοράς των ατόμων, η οποία κατά την ρήση του Τολστόι είναι ανεκτίμητη, διότι «η ανατροφή του ανδρός είναι μόρφωσις ενός μόνον ατόμου, ή ανατροφή τής γυναικός είναι μόρφωσις  ολοκλήρων  γενεών».

Η κοινωνική προκατάληψη εναντίον της μορφώσεως των κοριτσιών σηματοδοτείται και από το γεγονός, ότι ακόμη και τα πιο πάνω αναφερόμενα 4 επαγγέλματα που φαίνεται να είναι πιο «προοδευτικά» όσον αφορά την Γυμνασιακή μόρφωση γενικώς, με τα παιδιά τους να αντιπροσωπεύουν  το 56% περίπου του συνόλου των μαθητών, η προοδευτικότητά τους είναι «λειψή», γιατί περιορίζεται μόνο στα αγόρια (84 αγόρια -18 κορίτσια). Με εξαίρεση την κοινότητα Κυθήρων, το ίδιο φαινόμενο της μονόπλευρης προοδευτικότητας (43 αγόρια-3 κορίτσια) παρατηρείται και στις 3 αναφερόμενες κοινότητες Λειβαδίου, Μυλοποτάμου και Ποταμού.

Οι λόγοι της αποχής από την δευτεροβάθμια εκπαίδευση, ιδιαίτερα τις δύο-τρεις  πρώτες δεκαετίες της λειτουργίας του Γυμνασίου, ήταν εκτός από την έλλειψη οικονομικών πόρων των οικογενειών με παιδιά, η ανάγκη εργατικών χεριών στην γεωργία, οι κοινωνικοί περιορισμοί που δεν επέτρεπαν την   απομάκρυνση των κοριτσιών από την οικογενειακή εστία και την άμεση εποπτεία των γονέων, οι αρνητικές απόψεις για την χρησιμότητα της εκπαίδευσης των κοριτσιών, κ.ά.

Η λειτουργία του Γυμνασίου άλλαξε, με τον καιρό, νοοτροπίες στην ευρύτερη κοινωνία του νησιού. «Δίδαξε» στους Κυθήριους την αξία της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, ιδιαίτερα την σημασία της  μόρφωσης των γυναικών, και έκαμψε τους ηθικούς δισταγμούς των γονιών να επιτρέψουν την αναγκαία απομάκρυνση των κοριτσιών  τους από την άμεση οικογενειακή εποπτεία, προκειμένου να φοιτήσουν στο Γυμνάσιο. Αυτή ήταν μια αναμφίβολα εξαιρετικής σπουδαιότητας εξέλιξη προόδου και απελευθέρωσης στην κοινωνία των Κυθήρων, η οποία οδήγησε  στην χειραφέτηση των γυναικών, ανοίγοντας τους ορίζοντές τους, με την άνοδο του μορφωτικού τους επιπέδου, στην αρχή σε λίγες προνομιούχες και αργότερα στις πολλές. Ως αποτέλεσμα, η εκπαίδευση άλλαξε όλες εκείνες τις νοοτροπίες, οι οποίες στην πραγματικότητα αντιμάχονταν την επέκτασή της.

Η «μεταβατική», θα λέγαμε, κατάσταση των διακρίσεων διατηρήθηκε βελτιούμενη για πολλά χρόνια, μέχρι την διεύρυνση της γυμνασιακής εκπαίδευσης σε όλα τα κοινωνικά στρώματα σε όλο το νησί και την επίτευξη σχεδόν ισότητας των δύο φύλων προς το τέλος της δεκαετίας του 1970, πριν από την μετατροπή του Γυμνασίου σε τριτάξιο υποχρεωτικό σχολείο.

Με άλλα λόγια, η εκπαίδευση που είναι αδιαμφισβήτητα βασικός πυλώνας του περιορισμού των κοινωνικών ανισοτήτων και διακρίσεων,  στην περίπτωση των Κυθήρων η ίδρυση του Γυμνασίου, για οικονομικούς, ιδεολογικούς και οικογενειακούς λόγους, διεύρυνε αρχικά τις ανισότητες, προτού ωριμάσουν οι συνθήκες για να αναλάβει η εκπαίδευση τον εξυγιαντικό της ρόλο και να φέρει μια ισορροπία στις αντικρουόμενες τάσεις των κοινωνικών ομάδων και των περιοχών του νησιού.

Στο επίπεδο των εκδηλώσεων και δράσεων του Γυμνασίου, πέρα από την τυπική εκπαίδευση των μαθητών, το Γυμνάσιο είναι βάθρο και ευρύτερων κοινωνικών και πολιτιστικών δραστηριοτήτων, με πρωταγωνιστές μαθητές και μαθήτριες, παλιούς αποφοίτους και άλλους χαρισματικούς ανθρώπους του τόπου. Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον το γεγονός ότι από το πρώτο έτος λειτουργίας του Γυμνασίου, οι μαθητές καταθέτοντας κάθε μήνα λίγο από το χαρτζιλίκι τους -γιατί το Γυμνάσιο δεν είχε την παραμικρή κρατική χρηματοδότηση- είχαν αγοράσει 120 βιβλία για την δημιουργία βιβλιοθήκης και διέθεσαν ένα ποσό για την λειτουργία γυμναστηρίου, καθώς και την οργάνωση  θεατρικών  παραστάσεων. Όπως είχε τότε παρατηρηθεί, οι δραστηριότητες αυτές είχαν και ένα πρόσθετο ή επικουρικό χαρακτήρα της τυπικής μάθησης, διότι εξήραν την σημασία της εξοικείωσης με την ομαδική εργασία. Οι πρώτοι αυτοί μαθητές ανέλαβαν και ένα άλλο πιο «επιστημονικό» εγχείρημα, εκείνο της  συλλογής στοιχείων με την μορφή της προφορικής εξιστόρησης που αναφέρονταν σε παραδόσεις και δραστηριότητες στο νησί.

Μία από τις πολιτιστικές δραστηριότητες μόνιμης αξίας και μεγάλης σημασίας για την εποχή του, ήταν η ίδρυση, το 1947, του προσκοπισμού στα Κύθηρα, με αρχηγό τον αείμνηστο καθηγητή  Ανδρέα Φατσέα και υπαρχηγό τον αείμνηστο καθηγητή Γιώργο Μασσέλο (και οι δύο καθηγητές μου), με προσκόπους μαθητές και σκοπό την επέκταση του προσκοπισμού σε όλο το νησί. Μεταξύ των δραστηριοτήτων του σώματος των προσκόπων ήταν η οργάνωση θεατρικών παραστάσεων, προβολή εκπαιδευτικών  ταινιών τις οποίες παρακολουθούσαν πλην των προσκόπων, μαθητές των σχολείων και οι κάτοικοι του νησιού. Άλλες δραστηριότητες περιλάμβαναν  δενδροφύτευση οπωροφόρων δέντρων και ίδρυση φυτωρίων καλλωπιστικών και οπωροφόρων δέντρων και η δωρεάν διάδοσή τους στο νησί.

Η συμβολή του Γυμνασίου στην πολιτιστική κίνηση του νησιού γίνεται επίσης και μέσω της οργάνωσης θεατρικών  παραστάσεων, χορών, προβολής ταινιών κ ά. Μια σημαντική παράσταση που μου έρχεται στον νου, η οποία είχε αφήσει εποχή,  ήταν το ανέβασμα της Αντιγόνης του Σοφοκλέους το 1955, σε μετάφραση και διδασκαλία του αείμνηστου καθηγητή Εμμανουήλ Σεμιτέκολου, σκηνικά του αείμνηστου ζωγράφου καθηγητή τεχνικών Ιωάννη Σπηλιόπουλου και πρωταγωνιστές τους μαθητές και τις μαθήτριες του Γυμνασίου. Είχε  δώσει την ευκαιρία  σε κατοίκους όλου του νησιού να δουν, ίσως για πρώτη φορά στην ζωή τους,  αρχαίο κλασικό θέατρο, επί τρεις συναπτές Κυριακές, στην κατάμεστη αίθουσα του Κυθηραϊκού Συνδέσμου.

Ερχόμενοι στις μέρες μας, το Γυμνάσιο και το Λύκειο Κυθήρων που συναποτελούν την μεταδημοτική εκπαίδευση στα Κύθηρα, προσαρμόστηκαν στις σύγχρονες τάσεις των εκτός του τυπικού προγράμματος εκδηλώσεων και δράσεων εντός του σχολείου, καθώς  και στην επίδειξη εξωστρέφειας και συνεργασίας με άλλους φορείς ή ομάδες. Το άνοιγμα αυτό προς την κοινωνία είναι απαραίτητο τόσο  για διδακτικούς λόγους όσο και για λόγους προβολής των ικανοτήτων των μαθητών και των καθηγητών τους.

Ενδεικτικά αναφέρω ότι, με αφορμή την «πανελλήνια ημέρα κατά της σχολικής βίας και του εκφοβισμού», οργανώθηκε πρόσφατα στο Γυμνάσιο σχετικό αφιέρωμα, με προβολές ταινιών, συζητήσεις και συλλογή πληροφοριών με ανώνυμα ερωτηματολόγια. Οργανώθηκε επίσης φωτογραφική έκθεση για τα 100 χρόνια από την ίδρυση του Γυμνασίου, με τίτλο «Γυμνάσιο Κυθήρων: 1921-2021: εκατό χρόνια προσφοράς στα Κύθηρα». Έγινε εκδήλωση αφιερωμένη στην μνήμη του γνωστού Άγγλου αρχαιολόγου  George Huxley που ασχολήθηκε με τις αρχαιότητες των Κυθήρων. Επιστήμονες από το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Κρήτης, με την συνεργασία μαθητών του Γυμνασίου και του Λυκείου οργάνωσαν και παρουσίασαν εκπαιδευτικά προγράμματα με αντικείμενο την σχέση των φυσικών επιστημών με το περιβάλλον. Τελευταία, οι μαθητές του Γυμνασίου συμμετείχαν σε κοινή εκδήλωση του Αστεροσκοπείου Αθηνών και του Δήμου Κυθήρων και Αντικυθήρων για τα 180 χρόνια του αστεροσκοπείου, στην οποία   συζητήθηκε η διαχρονική εξέλιξη της αστρονομίας.

Οι πρόσφατες εκδηλώσεις και δράσεις του Λυκείου περιλαμβάνουν την  παρουσίαση στους μαθητές του Ευρωπαϊκού προγράμματος ΙΝGAME, την συμμετοχή των μαθητών  στην 10^η σχολική εκστρατεία κατά της σχολικής βίας και του εκφοβισμού με το slogan «μίλα τώρα» που οργάνωσε το «Χαμόγελο του Παιδιού». Ακόμη, από ομάδα εξειδικευμένων συμβούλων από την Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών πραγματοποιήθηκαν στο Λύκειο εργαστήρια συμβουλευτικής επιστήμης και επαγγελματικής σταδιοδρομίας. Τέλος, η ολιγομελής κινηματογραφική ομάδα του Λυκείου συμμετείχε, μαζί με αντίστοιχες ομάδες νέων από την Ιρλανδία και την Κροατία, σε project συνεργασίας της Fresh Films.

Δεν μπορεί να τελειώσουμε αυτό το άρθρο χωρίς να τονίσουμε ιδιαιτέρως την αυτονόητη ίσως, αλλά πάντως καθοριστική και πολυσχιδή προσφορά των αποφοίτων του Γυμνασίου στο νησί.  Με αφετηρία το απαραίτητο πρώτο σκαλοπάτι που τοποθετεί το Γυμνάσιο για λογαριασμό τους στην νοητή σκάλα που αναφέραμε, ανεβαίνοντας άλλοι λιγότερα και άλλοι περισσότερα σκαλιά, προσέφεραν και προσφέρουν αενάως στον τόπο τους, είτε από μέσα είτε απέξω,  ανεκτίμητες υπηρεσίες που εμπλουτίζουν  το νησί και   τους κατοίκους του με πολύτιμα αγαθά πολιτιστικής, κοινωνικής  και οικονομικής φύσεως, απαραιτήτων για την διαβίωση και την ανάπτυξη του ανθρώπου στην σύγχρονη κοινωνία.

ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΗΚΕ ΣΤΟ ΦΥΛΛΟ ΜΑΪΟΥ 2023 ΤΗΣ ΕΝΤΥΠΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ ΤΗΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑΣ «ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ»