Το μινωικό ιερό κορυφής στον Άγιο Γεώργιο στο Βουνό Κυθήρων: Η νεότερη έρευνα (2011-2015)

Το μινωικό ιερό κορυφής στον Άγιο Γεώργιο στο Βουνό Κυθήρων, το μοναδικό αδιαμφισβήτητο μινωι­κό ιερό κορυφής εκτός Κρήτης, έγι­νε γνωστό στην επιστημονική κοι­νότητα στις αρχές της δεκαετίας του ’90 χάρη στην ανασκαφή του α­είμνηστου καθηγητή Γιάννη Σακελ­λαράκη. (Εικόνα 1)

Με την αποκάλυψη του ιερού κορυφής στον Άγιο Γεώργιο στο Βουνό και τις μελέτες που ακολούθησαν, ο Γιάννης Σακελλαράκης α­νέδειξε το αυτονόητο αλλά μέχρι τότε υποφωτισμένο από την έρευνα δεδομένο της διαχρονικής στρατη­γικής σημασίας του νησιού στο διά­πλου του Αιγαίου, 4000 ήδη χρόνια πριν. Ειδικότερα, η ανασκαφή του ιερού όχι μόνο συμπλήρωσε την ει­κόνα της μινωικής παρουσίας στο νησί, γνωστής από την ανασκαφή της μινωικής αποικίας στο Καστρί, κατά την δεκαετία του ’60, αλλά την επεξέτεινε, καθώς πιστοποίησε την θρησκευτική επιρροή των Μινωιτών εκτός Κρήτης, απόρροια ή έκφανση αν όχι πιθανής πολιτικής επικυριαρ­χίας, τουλάχιστον ιδεολογικής υπε­ροχής τους στο χώρο του Αιγαίου, στις αρχές της ΥΜΐ περιόδου (1600­ -1450 π.Χ.), οπότε και τοποθετείται η φάση ακμής του ιερού.

Το ιερό κορυφής στον Άγιο Γε­ώργιο στο Βουνό είχε ιδρυθεί στη δυτική παρυφή του υψώματος της Βίγλας που δεσπόζει στα ΝΑ του νησιού, στη δεύτερη κατά σειρά ύ ψους κορυφή, η οποία εξασφάλιζε την ανεμπόδιστη οπτική επαφή με την μινωική αποικία στο ακρωτήριο Καστρί, 4 χλμ ή μία ώρα περίπου πεζή στα νΔ, στο μέσον της πεδιά­δας της Παλαιόπολης, όπου και το επίνειο της πόλης των ιστορικών χρόνων. Η θέση αυτή όμως επιπλέ­ον προσέφερε ευρύτατη εποπτεία, τόσο προς την Λακωνία και την Χερσόνησο του Μαλέα στα ΒΑ όσο και προς το Αιγαίο και τα βουνά της Κρήτης στα νΑ.

Πολλά από τα αναθήματα από το κυθηραϊκό ιερό κορυφής που ήρ­θαν στο φως κατά την έρευνα της δεκαετίας του ’90 είναι κοινά αυτής της κατηγορίας ιερών τόπων: Ανή­κουν κυρίως σε ζωόμορφα ειδώλια, πρωτίστως βοοειδή, σε ανθρώπινα ειδώλια και αναθηματικά μέλη, σε λίθινα αγγεία και σκεύη, προσφορές των επισκεπτών του ιερού προς επίκληση ή ευχαριστία της θεότη­τας. Ορισμένα, ωστόσο, από αυτά είναι μοναδικά ή σπάνια, όπως το χάλκινο και τα πήλινα ειδώλια σκορπιών, (Εικόνα 2), το ειδώλιο σκύλου και δύο αποτμήματα από πήλινα ομοιώματα τρίτωνα, πήλινες τράπεζες προσφορών, το λίθινο ε­νεπίγραφο κοχλιάριο, τα πήλινα ο­μοιώματα αρχιτεκτονημάτων (Εικόνα 3) και τα συνδεόμενα ίσως με αυτά κέρατα καθιέρωσης και, κυρίως, τα χάλκινα ανθρώπινα ειδώ­λια.

Η ιδιαιτερότητα της θέσης και των αναθημάτων του κυθηραΐκού ιερού οδήγησε στην επανάληψη, α­πό το 2011 έως το 2015, με προτρο­πή του Γιάννη Σακελλαράκη, της α- νασκαφικής έρευνας στον Άγιο Γε­ώργιο στο Βουνό, αυτή τη φορά α­πό το Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, υπό την διεύθυνση της συγγραφέως. Συνέπεσε δε με την έ­ναρξη και την ολοκλήρωση της δη­μοσίευσης των πορισμάτων της παλαιότερης έρευνας.

Η νέα έρευνα -εντατική έρευνα επιφανείας και ανασκαφή – επιβε­βαίωσε ότι το επίκεντρο της λατρεί­ας ήταν η κορυφή του λόφου και ει­δικότερα ο χώρος ανάμεσα στο ναΐσκο της Παναγιάς Μυρτιδιώτισσας και την δυτική πλευρά του ναΐσκου του Αγίου Γεωργίου, οι οποίοι επιστέφουν το ύψωμα. Επιπλέον, διερευνήθηκε ο τρόπος πρόσβασης προς τον ιερό χώρο. Η εύλογη υπόθεση ότι η πρόσβαση θα γινόταν μέσω της συντομότερης διαδρομής από τα ΒΔ δεν αποκλείει μια μακρύτερη αλλά ομαλότερη διαδρομή κατά μήκος της δυτικής κλιτύος, σε συνεχή επαφή με την πεδιάδα και τον οικισμό στο Καστρί, η οποία επιπλέον θα οδηγούσε στο ιερό από Ν και στη συνέχεια σταδιακά και ενδεχομένως ελικοειδώς, όπως είχε θεωρηθεί και στην παλαιότερη έρευνα προς την κορυφή. Ενδειξη ενός τέ­τοιου τρόπου πρόσβασης αποτελεί η ανεύρεση των περισσότερων, πρωτογενών, λεγομένων αποθέσε­ων μινωικής κεραμικής στο ΝΔ. ά­κρο της νότιας κλιτύος κατά την έ­ρευνα της δεκαετίας του ’90. Οι πρωτογενείς αυτές αποθέσεις αφο­ρούν την τοποθέτηση ή κατάληξη κεραμικής και άλλων υλικών κατα­λοίπων της μινωικής εποχής σε σχισμές του φυσικού βράχου είτε από τους Μινωίτες κατά την επίσκεψή τους στο ιερό είτε αργότερα κατά την διαδικασία καθαρισμού και διευ­θέτησης του χώρου στη διάρκεια της μακρόχρονης χρήσης του, στο σημείο εύρεσής τους. Ανάλογες πι­θανές πρωτογενείς αποθέσεις ε­ντόπισε και η νεότερη έρευνα στις ανασκαφικές τομές που έγιναν στη Ν. κλιτύ του λόφου. Η σχετική τους θέση υποδεικνύει την ελικοειδή πρόσβαση στο ιερό από Ν. Ωστόσο, κατάλοιπα αναλημματικών ή άλλων τοίχων χρονολογούμενα με ασφά­λεια στους μινωικούς χρόνους δεν εντοπίστηκαν.

Βέβαια, ο τρίτος και σημαντικό­τερος στόχος της νέας έρευνας ή­ταν η αποκάλυψη περισσότερων κι­νητών ευρημάτων προς ενίσχυση ή και περαιτέρω εξακρίβωση του χα­ρακτήρα και της ιδιαίτερης σημα­σίας του ιερού.

Η νέα έρευνα επιβεβαίωσε την ανάθεση εκ μέρους των επισκεπτών του ιερού ως επί το πλείστον χάλκι­νων αφιερωμάτων, λεπίδων εργαλείων, ανθρώπινων ειδωλίων (Εικόνες 4, 5), ανθρώπινων και ζω­όμορφων αναθηματικών μελών (Εικόνα 6), καθώς και πήλινων αν­θρώπινων και ζωόμορφων ειδω­λίων, ομοιωμάτων αρχιτεκτονημάτων και λίθινων σκευών.

Την πολυπληθέστερη και σημα­ντικότερη κατηγορία αναθημάτων αποτελούν τα χάλκινα ειδώλια λα­τρευτών. Η νέα έρευνα αύξησε τον αριθμό τους σε ΐ1θ, συμπεριλαμβανόμενων φυσικά των αποσπασματι­κά σωζόμενων ή και μόνο των βά­σεων αυτών. Έτσι, το κυθηραϊ’κό ιε­ρό κορυφής, αν και εκτός Κρήτης, έχει αποδώσει μέχρι στιγμής το 40% περίπου των γνωστών παρα­δειγμάτων από όλο τον μινωικό κό­σμο.

Είναι λοιπόν εύλογη η υπόθεση ότι το κυθηραϊ’κό ιερό επισκέπτο­νταν κατεξοχήν Μινωίτες θαλασσο­πόροι, οι οποίοι και ανέθεταν αντι­κείμενα ενδεικτικά της δραστηριότητάς τους, αντικείμενα που η ύλη τους ήταν προσπελάσιμη και η τε­χνική κατασκευής τους οικεία σε αυτούς, δραστηριοποιούνταν δηλα­δή στην αναζήτηση, την εμπορία και την κατεργασία πρώτων υλών ό­πως ο χαλκός. Σε μια εποχή μάλι­στα έντονης αναζήτησης μεταλλευ­τικών πηγών στα πέρατα του Αιγαί­ου και ακόμα μακρύτερα, όπως τα μέσα της 2ης π.Χ. χιλιετίας, το ιερό της κορυφής στον Άη Γιώργη στο Βουνό θα αποτελούσε όχι μόνο σημείο αναφοράς στα μακρινά θαλάσσια ταξίδια αλλά και σταθμό, με σκοπό την επίκληση της θεϊκής προστασίας. Άλλωστε, όπως προαναφέρθηκε, μια σημαντική κατηγορία αναθημάτων συνιστούν και τα πήλινα ομοιώματα αρχιτεκτονημάτων, ιδιωτικών ή ιερών, που θα αφιέρωναν οι υπερπόντιοι επισκέπτες του ιερού ζητώντας την ασφάλεια του «οίκου» εν τη απουσία τους και την ασφαλή επιστροφή τους σε αυτόν- ιδιαίτερα πριν ή μετά τον επικίνδυνο περίπλου της χερσονήσου του Μαλέα – ή ευχαριστώντας για την επι­τυχία της αποστολής τους. Με τα ο­μοιώματα ιερών μάλιστα θα μετέ­φεραν την εμπειρία της επίσκεψής τους σε ανάλογους, ιερούς χώρους της Κρήτης, αναγνωρίζοντας παρό­μοια θρησκευτική λειτουργία και α­ποδίδοντας ανάλογη σημασία και στο κυθηραϊκό ιερό.

Εξάλλου, μεταξύ των χάλκινων αναθημάτων ξεχωρίζει το πέλμα ε­νός χάλκινου ειδωλίου ή ειδώλου, που ήλθε στο φως το 2011, το αρχι­κό ύψος του οποίου εκτιμάται μετα­ξύ 0.70 και 0.80 μ. (Εικόνα 7) Πρό­κειται για εύρημα μοναδικό στο εί­δος του, αν και αναφέρεται η πα­ρουσία ευμεγέθων πήλινων ειδω­λίων σε ιερά κορυφής, όπως του Πετσοφά, του Γιούχτα και του Κόφινα. Εάν το χάλκινο πέλμα ανήκε σε είδωλο θεότητας ή αποτελούσε διακριτό ανάθημα εξέχοντος επι­σκέπτη δεν μπορεί βέβαια να διαπι­στωθεί. Η παρουσία του όμως τονί­ζει την ευκολία πρόσβασης και την εξοικείωση των επισκεπτών του ιε­ρού με το χαλκό, την κατ’ εξοχήν πρώτη ύλη της εποχής, και ενισχύει την εύλογη υπόθεση της ενασχόλη­σής τους με την διακίνηση και την κατεργασία του χαλκού.

Πτυχές της μινωικής λατρείας που έχουν αποτελέσει αντικείμενο μακράς συζήτησης και εξακολου­θούν να αποτελούν ζητούμενα με­ταξύ των ερευνητών σε σχέση με τα ιερά κορυφής αφορούν τις πο­μπές, τις τελετουργικές πυρές και την συνδεόμενη με αυτές θραύση αντικειμένων, και τα τελετουργικά γεύματα, την λατρευτική πράξη, το πλήθος των λατρευομένων θεοτή­των και την υπόστασή τους. Μόνη η έρευνα του κυθηραϊκού ιερού δεν μπορεί ασφαλώς να δώσει απάντη­ση σε αυτά τα ερωτήματα αλλά έχει προσθέσει δεδομένα που μπορεί να συμβάλλουν στη συζήτηση και να ε­μπλουτίσουν με την ιδιαιτερότητά τους την εικόνα της μινωικής θρη­σκείας γενικότερα.

Οι πομπές, πέραν της συναφούς εικονογραφικής μαρτυρίας, φαίνε­ται ότι ήταν ανέκαθεν αναπόσπα­στο μέρος της λατρείας, εύλογο και φυσικό, όταν πρόκειται για μετάβα­ση σε ιερό υπαίθριο χώρο και μάλι­στα σε ύψωμα. Και σήμερα ακόμα, στην ελληνική ύπαιθρο, οι επί τού- τω ομαδικές πορείες σε απόσταση πολλών χιλιομέτρων συχνά από την προτεραία μιας σημαντικής γιορτής και η διανυκτέρευση στον ιερό χώ­ρο, ξωκλήσι ή μοναστήρι, είναι κοι­νή εμπειρία. Ήδη αναφέρθηκε η πι­θανή πορεία μιας τέτοιας πομπής στον Άγιο Γεώργιο στο Βουνό από τα ΝΔ, η οποία θα επέτεινε την τό­σο χαρακτηριστική για τα μινωικά ιερά κορυφής εξασφάλιση της οπτι­κής επαφής με τον ευρύτερο οικι­στικό και αγροτικό χώρο.

Όπως και η παλαιότερη, έτσι και η νεότερη έρευνα στον Άγιο Γεώρ­γιο στο Βουνό δεν έφερε στο φως παρά ελάχιστα ίχνη πυράς σε ανώ­τερα και διαταραγμένα στρώματα, τα οποία δεν μπορούν να συνδε­θούν με τη μινωική δραστηριότητα στο χώρο. Εξαίρεση αποτελεί η εύ­ρεση το 2013 τμήματος δεξιάς γνά­θου αγριόχοιρου που βρέθηκε στη νότια παρειά του νοτιότατου ανδή­ρου, όπου και οι πρωτογενείς απο­θέσεις που προαναφέρθηκαν. Αξίζει να σημειωθεί ότι αρκετά από τα ο­στά που βρέθηκαν στο ίδιο στρώμα, το οποίο όμως παρουσιάζει διατά­ραξη, φέρουν ίχνη καύσης, όπως και το χώμα κατά τόπους. Λίγο ψη­λότερα επίσης βρέθηκε θραύσμα πήλινου κρατευτή. Το ενδεχόμενο να αποτελεί το εύρημα αυτό ένδει­ξη θυσίας επί τελετουργικής πυράς και τελετουργικού γεύματος στη συνέχεια δεν μπορεί να αποκλει­στεί, ζήτημα ωστόσο που παραμέ­νει ανοικτό μέχρι τη συστηματική μελέτη του. Εξάλλου τελετουργικά γεύματα ή και απλά γεύματα κατά τη διάρκεια μιας θρησκευτικής γιορ­τής, όπως και σήμερα σε ανάλογες περιπτώσεις, γίνονταν, όπως δεί­χνει ο σημαντικός αριθμός οστρά­κων από τριποδικές χύτρες που βρέθηκαν και κατά τη νεότερη έ­ρευνα καθώς και τα χιλιάδες θραύ­σματα από κωνικά κύπελλα.

Τα μικκύλα κωνικά κύπελλα και οι προχοΐσκες αποτελούν ένα κοι­νό τελετουργικό σύνολο στον Άγιο Γεώργιο στο Βουνό, κατάλοι­πο της πλέον κοινής λατρευτικής πράξης των επισκεπτών, αυτής της σπονδής, συνοδευόμενης ή μη από άλλα αναθήματα. Η ευχή ή προ­σευχή που μπορεί να συνόδευε αυ­τές τις σπονδές, εκφαίνεται με πλέον χαρακτηριστικό τρόπο στις στάσεις και τις χειρονομίες των ει­δωλίων.

Το ζήτημα της φύσης και του πλήθους των μινωικών θεοτήτων, τέλος, παραμένει αντικείμενο έντο­νης συζήτησης ήδη από τις απαρ­χές της μινωικής αρχαιολογίας. Κε­ντρικό πόλο της σχετικής συζήτη­σης αποτελεί η ύπαρξη μιας κυρίαρ­χης γυναικείας θεότητας της ευφο­ρίας και της γονιμότητας ή περισ­σοτέρων θεοτήτων, ανδρικών και γυναικείων με διάφορες ιδιότητες. Όσον αφορά τα μινωικά ιερά κορυ­φής, η καθιερωμένη και οπωσδήπο­τε ισχυρή ένδειξη για τη λατρεία μιας γυναικείας θεότητας προέρχε­ται από γνωστό σφράγισμα της Κνωσού, με την παράσταση σκη­πτούχου γυναικείας μορφής επί βραχώδους υψώματος περιβαλλό­μενης από λέοντες. Ανάλογες πα­ραστάσεις όμως, όπως το χρυσό σφραγιστικό δαχτυλίδι από σπηλαι­ώδη τάφο επί της οδό Λαονίκου στον Πόρο Ηρακλείου καθώς και α­νάλογο δαχτυλίδι από τον θολωτό τάφο Ιν στα ΒΑ. του ανακτόρου του Άνω Εγκλιανού, για να αναφέρουμε τα ασφαλέστερα παράλληλα, υπο­δεικνύουν λατρεία και ανδρικής θε­ότητας στα εν λόγω ιερά.

Η ειδικότερη υπόσταση των μι­νωικών αυτών θεοτήτων είναι ένα ακόμα, το απώτερο ίσως ζητούμε­νο. Το ζήτημα περιπλέκεται από το γεγονός ότι δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε εάν η λατρεία στα ιερά κορυφής αφορούσε θεότητες απο­κλειστικά συνδεόμενες με τους συ­γκεκριμένους χώρους. Το στοιχείο που προβάλλει ξεκάθαρα ωστόσο κατά τη γνώμη μας και μπορεί να προσφέρει μια άκρη του νήματος στην έρευνα είναι η φυσική θέση των ιερών κορυφής, η ίδρυσή τους δηλαδή σε ακρότατα σημεία, που προσφέρουν τη δυνατότητα παρα­τήρησης όχι μόνο του περιβάλλο­ντος επίγειου χώρου αλλά και του ορίζοντα. Η παρατήρηση της ημε­ρήσιας και ετήσιας κίνησης των ου­ρανίων σωμάτων, όπως της Σελή­νης, του Ηλίου αλλά και αναγνωρί­σιμων αστερισμών, απαραίτητη για την ρύθμιση ποικίλων δραστηριοτή­των της καθημερινής και θρησκευτι­κής ζωής στο πλαίσιο ενός εκλε­πτυσμένου πολιτισμού όπως ο μινωικός δεν έχει τύχει της δέουσας προσοχής από την έρευνα. Η παρα­τήρηση των τελευταίων δε στο νυ­χτερινό ουρανό είναι ζωτικής σημα­σίας για τους θαλασσοπόρους, ό­πως οι Μινωίτες που διέπλεαν το Αιγαίο και στάθμευαν στα Κύθηρα, αναζητώντας θε’ίκή προστασία στον Άγιο Γεώργιο στο Βουνό. Από αυτή την άποψη, η ίδρυση ιερών κορυ­φής, όπως ο Άγιος Γεώργιος στο Βουνό σε σημείο χαμηλότερο της κορυφογραμμής, η οποία παρέχει το απλούστερο και φυσικότερο μέ­σο παρακολούθησης της κίνησης ουρανίων σωμάτων όπως ο Ήλιος, αποκτά ένα νέο περιεχόμενο, όπως και η κοινότερη χειρονομία των χάλκινων μινωικών ειδωλίων, αυτή του «αποσκοπείν».

Ένα τέτοιο ιερό δύσκολα, αν και όχι αδύνατο, θα λειτουργούσε χωρίς την επιστασία ενός σημαντι­κού ανακτορικού κέντρου. Η ποικι­λία, η τεχνοτροπία και η καλλιτεχνι­κή αρτιότητα των περισσότερων α­ναθημάτων του εξάλλου δείχνουν προς την κεντρική Κρήτη και συγκρίνονται ως προς αυτές μόνο με τα ευρήματα του ιερού του Γιούχτα, του σημαντικότερου ιερού κορυφής της Κρήτης, σε άμεση οπτική επα­φή με την Κνωσό. Αν και η πολιτική ηγεμονία της τελευταίας στην ΥΜΙ περίοδο δεν προβάλλει πλέον στην έρευνα ξεκάθαρη, όπως πριν από είκοσι χρόνια, η ιδεολογική της ε­πιρροή παραμένει αδιαμφισβήτητη και η υπερπόντια εμβέλειά της εμ­φανής στα Κύθηρα.

Δημοσιεύθηκε στην έντυπη έκδοση Φ. 310, Φεβρουάριος 2016