Το Ναυάγιο των Αντικυθήρων, ένας θησαυρός της ενάλιας αρχαιολογίας

Περίπου το 60 π.Χ. ένα πλοίο, ένα βαρύ ιστιοφόρο, βυθίζεται ξαφνικά, πλέοντας από τις ακτές της Μικράς Ασίας προς την Ιταλία εν μέσω τρικυμίας, παίρνοντας μαζί του στο σκοτεινό βυθό φορτίο, επιβάτες και πλήρωμα. Εκεί έμεινε το σκάφος για αιώνες, προστατευμένο, μέχρι το Πάσχα του 1900, όταν ανακαλύφθηκε τυχαία από Συμιούς σφουγγαράδες που κατέφυγαν στα Αντικύθηρα για να προστατευθούν από καταιγίδα. Και ήταν εκείνοι οι εργάτες της θάλασσας που πρώτοι ανέσυραν ένα μπρούντζινο χέρι αγάλματος, το πρώτο εύρημα από το ξακουστό παγκοσμίως Ναυάγιο των Αντικυθήρων.

Έτσι ξεκινά η ιστορία του πιο διάσημου ίσως ελληνικού ναυαγίου, μοναδικού για πολλούς λόγους: για το πολύτιμο φορτίο του από αγάλματα που δεν θα είχαν γλιτώσει από την καταστροφή αν δεν προστατεύονταν από το μεγάλο βάθος, για τα σπουδαία αντικείμενα και έργα τέχνης που ήρθαν στην επιφάνεια και σήμερα φιλοξενούνται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο αλλά και για τον περίφημο Μηχανισμό των Αντικυθήρων που αποτέλεσε αντικείμενο της πρώτης παγκόσμιας οργανωμένη ενάλιας αρχαιολογικής έρευνας και σημάδεψε την πρώτη μας επαφή με την αρχαιοελληνική τεχνολογία.

Από το 1901 έως το 1976, όταν ο Ζακ Ιβ Κουστό καταδύθηκε για να αναδείξει τον ενάλιο πλούτο της χώρας μας, το ναυάγιο έμεινε στη σιωπή. Ο Κουστό έφτασε με το ωκεανογραφικό του σκάφος «Calypso» και τότε έγινε η πρώτη ανασκαφή στον χώρο του ναυαγίου. Οι έρευνές του έδωσαν το έναυσμα για την απαρχή της ενάλιας αρχαιολογίας στη χώρα μας.

Η έκθεση παρουσιάζει το ναυάγιο σαν ένα ζωντανό περιστατικό, το οποίο διασώζει μέχρι τις μέρες μας πολύτιμες πληροφορίες σχετικά με το πλοίο, το φορτίο του και τους ανθρώπους που χάθηκαν σε αυτό.

Πέρασαν δεκαετίες και το 2012 το Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη ανέστησε την έρευνα στο περίφημο ναυάγιο με σύγχρονη πια επιστημονική μεθοδολογία και ξεκίνησε το πρόγραμμα «Επιστροφή στα Αντικύθηρα», η δεύτερη φάση του οποίου συνεχίζεται από το 2020 με την Ελβετική Αρχαιολογική Σχολή, το πανεπιστήμιο της Γενεύης και άλλους συνεργάτες, και αποδίδει ήδη σημαντικούς καρπούς. Κάθε τομή σε μεγαλύτερο βάθος φέρνει στο φως νέα ευρήματα και εμπλουτίζει τις γνώσεις μας, ενώ κεντρίζει την περιέργειά μας για τις συνθήκες που επικρατούσαν σε αυτό το μυθικό ταξίδι.

 

Η έκθεση «Το Ναυάγιο των Αντικυθήρων: 124 χρόνια υποβρύχιας αρχαιολογικής έρευνας» που φιλοξενείται στην Ιστορική Βιβλιοθήκη του Ιδρύματος Λασκαρίδη από τις 20 Νοεμβρίου 2024 έως τις 19 Ιανουαρίου 2025 αποτελεί την πληρέστερη μέχρι σήμερα περιοδική έκθεση που παρουσιάζει τα αποτελέσματα των σύγχρονων ερευνών από το 2012 μέχρι σήμερα, με όλες τις τελευταίες πληροφορίες που διαθέτουμε πλέον για το σύνολο του ναυαγίου.

Η έκθεση παρουσιάζει το ναυάγιο σαν ένα ζωντανό περιστατικό, το οποίο διασώζει μέχρι τις μέρες μας πολύτιμες πληροφορίες σχετικά με το πλοίο, το φορτίο του και τους ανθρώπους που χάθηκαν.

Από το 2012, έρευνες και τεχνολογία έχουν προχωρήσει με μεγάλη ταχύτητα, οι δύτες, που προέρχονται και από την ομάδα υποβρύχιων αποστολών του Λιμενικού Σώματος, είναι ειδικά εκπαιδευμένοι και μπορούν να μένουν πολύ περισσότερο πλέον στον βυθό.

Υπάρχει το πλοίο «Typhoon», που υποστηρίζει την έρευνα, αλλά και το εντυπωσιακό Exosuit, ένα μοναδικό καταδυτικό σύστημα που παραπέμπει στην επιστημονική φαντασία. Την έρευνα διευθύνουν η δρ. Αγγελική Σίμωσι και ο Lorenz Baumer και όσα βλέπουμε στις ενότητες της έκθεσης μας δίνουν έναν τρόπο όχι μόνο να πλησιάζουμε τα ευρήματα για να τα επεξεργαστούμε αλλά να αναζητήσουμε συγγένειες και συνδέσεις με τεχνικές κατασκευές, έργα τέχνης, κατασκευές εργαλείων, τρόπο διατροφής, διασκέδασης και καλλωπισμού που θυμίζουν και συνδέονται με τον σύγχρονο βίο μας.

Η κ. Αγγελική Παπαχαραλάμπους, υπεύθυνη του Εργαστηρίου Συντήρησης του ιδρύματος, με ξεναγεί στην έκθεση στο ισόγειο του νεοκλασικού κτιρίου, μέσα στην ησυχία της βιβλιοθήκης με τους τόμους των πολύτιμων βιβλίων γύρω μας. Οι μεγάλες φωτογραφίες του βυθού του ναυαγίου μάς οδηγούν νοερά στον βυθό των Αντικυθήρων, στον τόπο ανάσυρσης των ευρημάτων ενός πλοίου που θεωρείται σπάνιο πλωτό μουσείο.

 

Το πρώτο εύρημα που μας υποδέχεται στη μεγάλη του προθήκη με το κυανό φόντο προέρχεται από την εξαρτία του πλοίου, ενός φορτηγού πλοίου της εποχής, μιας «ολκού». Πρόκειται για τέσσερα μαδέρια από ξύλο φτελιάς που το πάχος τους παραπέμπει σε αυτά πλοίου βαριάς κατασκευής για μεταφορά μεγάλων φορτίων. Σε αυτό το βάθος το ξύλο σώθηκε και στην επιφάνεια μπορεί να δει κάποιος χάλκινα καρφιά με κυκλικές κεφαλές. Ξυλόκαρφα και χάλκινοι ήλοι σε μια διπλανή προθήκη αποκαλύπτουν τον τρόπο με το οποίο έχει συναρμολογηθεί το πέτσωμα. Ένα σπάραγμα μολύβδινου φύλλου αποκαλύπτει ότι το πλοίο καλυπτόταν μέχρι την ίσαλο γραμμή από μέταλλο που εμπόδιζε τη διάβρωση του ξύλου από θαλάσσιους μικροοργανισμούς.

Σε διπλανές προθήκες κομμάτια από σωλήνες που πιθανώς βοηθούσαν στην άντληση των υδάτων, μια βολίδα μέτρησης βάθους και ανίχνευσης του βυθού και σύνδεσμοι από τις πέντε ξύλινες άγκυρες που διέθετε το πλοίο και ένας εξολκέας για την απελευθέρωση της άγκυρας φανερώνουν τη μεγάλη γνώση ναυπηγικής και την τεχνογνωσία που απαιτήθηκαν στην κατασκευή αυτού του πλοίου. Αξίζει ιδιαίτερη προσοχή ένα κομμάτι κεραμοσκεπής που υπήρχε στο κατάστρωμα του πλοίου για να καλύπτει έναν χώρο ο οποίος χρησίμευε ως μαγειρείο ή αποθήκη τροφίμων, και ένα ορθογώνιο τραπέζι από ερυθρωπό μάρμαρο που δίνει μια εικόνα της καθημερινότητας.

Πώς περνούσαν τον χρόνο τους οι επιβάτες και ποιοι ήταν; Ήταν άντρες, γυναίκες, νέοι ή μεγαλύτεροι σε ηλικία; Το οστεολογικό υλικό, τμήμα κρανίου και οστά που παρουσιάζονται στην έκθεση, υποβάλλεται σε αναλύσεις που θα μας φανερώσουν πληροφορίες σχετικές με τη γενετική καταγωγή, τη γεωγραφική προέλευση, τη διατροφή, την ηλικία και το φύλο των ατόμων που επέβαιναν στο πλοίο. Η μεγάλη έκπληξη ήρθε από την ανεύρεση δυο ανθρώπινων δοντιών που θα βοηθήσουν προς αυτή την κατεύθυνση. Το Ναυάγιο των Αντικυθήρων είναι ένα από τα λιγοστά στα οποία έχει βρεθεί σκελετικό υλικό, οι δε μελέτες έχουν αποδείξει την ύπαρξη γυναικών στο πλοίο.

 

Στις προθήκες βλέπουμε, επίσης, καρπούς ελιάς που, όπως και τα σαλιγκάρια, μας επιτρέπουν να συμπεράνουμε ότι ήταν μέρος της καθημερινής δίαιτας των επιβαινόντων λόγω της εύκολης μεταφοράς και της συντήρησής τους για μεγάλο χρονικό διάστημα. Δίπλα σε αυτά, ένας πεσσός από κυανό χρώμα, στοιχείο κάποιου επιτραπέζιου παιχνιδιού, και ένα οστέινο κομμάτι από αυλό μάς αφήνουν να φανταστούμε πώς περνούσαν το χρόνο τους εν πλω.

Στο φορτίο του πλοίου βρίσκονταν γλυπτά, μαρμάρινα και χάλκινα, πολλά από αυτά σε υπερφυσικό μέγεθος. Στο δεύτερο τέταρτο του 1ου π.Χ. αιώνα η τάση για ίδρυση επαύλεων στην Ετρουρία, στο Λάτιο και στην Καμπανία δημιούργησε την ανάγκη για εμπορία γλυπτών ή και αντιγράφων.

Στο κέντρο της έκθεσης το ενδιαφέρον μονοπωλεί ένα επιβλητικό μαρμάρινο κεφάλι υπερφυσικού μεγέθους που βρέθηκε κάτω από ογκώδεις βράχους οι οποίοι κάλυπταν τμήμα του ναυαγίου. Ταυτίστηκε εκ πρώτης όψεως με τον ημίθεο Ηρακλή του Φαρνέζε, τον λεγόμενο «Ηρακλή των Αντικυθήρων», και αρχικά θεωρούνταν ότι ανήκε στο ακέφαλο άγαλμα του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου που ανελκύσθηκε το 1900. Κατά τη διάρκεια της συντήρησής του φάνηκε ότι η κεφαλή έφερε στεφάνι από φύλλα αμπέλου. Η λεπτομέρεια αυτή συνηγορεί στην ταύτιση της κεφαλής με Ηρακλή, εφόσον ένα άγαλμα νεαρού Ηρακλή ρωμαϊκών χρόνων στεφανωμένο με άμπελο αποκαλύφθηκε το 2022 στους Φιλίππους.

Σε μια επόμενη προθήκη μαρμάρινο θραύσμα και τμήματα μαρμάρινης κεφαλής αγάλματος συνθέτουν μια κόμη με ανάγλυφους κοντούς βοστρύχους.

Οι διπλανές βιτρίνες μάς αποκαλύπτουν τη διαδικασία της αφαλάτωσης των ευρημάτων. Στο υγρό τους περιβάλλον, σε ειδικά ενυδρεία, αναπαύονται μαρμάρινα άκρα χεριών, μια παλάμη και ένας αντίχειρας, τμήματα ποδιών – ένα από αυτά φέρει ανάγλυφα λουριά από σανδάλι. Το πιο εντυπωσιακό εύρημα είναι τα «καθαρά» μαρμάρινα δάχτυλα που διατηρήθηκαν σε καταπληκτική κατάσταση επειδή ήταν μέσα στη λάσπη, γλιτώνοντας σε μεγάλο βάθος τη διάβρωση και αποδεικνύοντας πόσο λεπτοδουλεμένα και έντεχνα ήταν τα αγάλματα που μετέφερε το πλοίο.

 

Από το ναυάγιο σώθηκαν δυο χάλκινα συμπαγή δόρατα, πιθανόν εξαρτήματα αγαλμάτων, και μαζί με αυτά χάλκινα τμήματα επίπλων, το τμήμα ενός δεξιού χεριού από άγαλμα ανδρικής μορφής, η απόληξη ενός ιματίου χάλκινου αγάλματος με πτυχώσεις και γυάλινα σκεύη, τμήματα ψηφιδωτών φιαλών με ζωηρά μπλε χρώματα.

Οι έρευνες έφεραν στο φως και αυτή την περίοδο εξαιρετικά δείγματα κεραμικής. Την πολυπληθέστερη ομάδα αποτελούν οι λάγυνοι, οινοφόρα αγγεία που αντικαθιστούσαν τους αμφορείς για τη μεταφορά μικρότερης ποσότητας κρασιού.

Εκτός από θραύσματα αμφορέων, στην έκθεση συναντάμε έναν ακέραιο αμφορέα με προέλευση από την Ιταλία, αμφορείς από την Κω, έναν λαιμό αμφορέα από την Έφεσο – όλα αυτά μάς κάνουν να φανταζόμαστε την πιθανή διαδρομή του πλοίου.

Σήμερα, η ακριβής θέση και ο προσανατολισμός του πλοίου είναι γνωστά, ενώ όλοι πιστεύουν ότι οι έρευνες θα αποκαλύψουν την ακριβή χρονολόγησή του και ενδεχομένως τον τόπο ναυπήγησής του.

Οι έρευνες συνεχίζονται και αυτή η έκθεση αποτελεί περίληψη ενός μεγάλου ταξιδιού, μια γνωριμία με την αρχαιολογική έρευνα αλλά και μια πλήρη καταγραφή της πορείας και των συνθηκών βύθισης ενός πλοίου που δεν έμελλε να φτάσει στον προορισμό του. Ωστόσο, εδώ και 124 χρόνια χαρίζει μεγάλες συγκινήσεις σε επιστήμονες, ερευνητές και στο κοινό που σε ένα πλοίο με μεγάλη αρχαιολογική αξία ανακαλύπτει ψηφίδα – ψηφίδα πτυχές της επιστήμης, της τέχνης και της καθημερινής ζωής και συνδέσεις με το σήμερα.

 

 

 

Πληροφορίες:
Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
«Το Ναυάγιο των Αντικυθήρων: 124 χρόνια υποβρύχιας αρχαιολογικής έρευνας»
2ας Μεραρχίας 36 & Ακτής Μουτσοπούλου, Πειραιάς
5′ από τον σταθμό μετρό «Δημοτικό Θέατρο»
20 Νοεμβρίου 2024 – 19 Ιανουαρίου 2025
Δευτέρα – Παρασκευή 10:00-16:00, Σαββατοκύριακο: 11:00-14:00

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.