Το πιο παλιό σπίτι της Αθήνας – Αρχοντικό των Μπενιζέλων

Το διώροφο αρχοντικό των Μπενιζέλων (Αδριανού 96, Πλάκα), χαρακτηριστικό δείγμα τυπικής αστικής αρχιτεκτονικής της οθωμανικής περιόδου,  θεωρείται το πιο παλιό  σπίτι της Αθήνας.
Ήταν η οικία, το κονάκι,  όπως το ονόμαζαν τότε,  της μεγαλοαστικής οικογένειας των Μπενιζέλων – Παλαιολόγων, από την οποία καταγόταν η Αγία Φιλοθέη, γνωστή ως η Κυρά των Αθηνών, με το κοσμικό όνομα Ρεγούλα ή Ρηγούλα.

Από ίχνη παλαιοτέρων κτισμάτων που βρέθηκαν μέσα στον χώρο του αρχοντικού, πιθανολογείται ότι το κτίριο οικοδομήθηκε σε δύο φάσεις με την πρώτη να είναι γύρω στο 1500 και κατοικήθηκε από τον  Αγγελο Μπενιζέλο, τον Μπάς-Κοτζαμπάση της Αθήνας  και τη σύζυγό του Συρίγη Παλαιολόγου, με καταγωγή από το Βυζάντιο, και εκεί γεννήθηκε το 1522, η μοναχοκόρη τους Ρεγούλα ή Ρηγούλα.

Στο σημείο αυτό αξίζει αναφορά στην Ρεγούλα Βενιζέλου,  η οποία υπήρξε ξεχωριστή φυσιογνωμία της εποχής της και μία από τις 8 γυναίκες που αγιοποιήθηκαν κατά την Τουρκοκρατία, σε σύνολο 160 νεομαρτύρων.

Πολύ μορφωμένη για τα δεδομένα εκείνης της εποχής, παντρεύτηκε, μετά από πίεση των γονιών της, στην ηλικία των 14 ετών, με έναν γόνο αρχοντικής αθηναϊκής οικογένειας, τον Α. Χειλά, για να προστατευτεί από τον κίνδυνο αρπαγής από τους Τούρκους, σύνηθες φαινόμενο εκείνων των χρόνων.

Ο γάμος, της άφησε τις χειρότερες εμπειρίες, λόγω του βίαιου και οξύθυμου χαρακτήρα του συζύγου της και όταν εκείνος πέθανε ξαφνικά, τρία χρόνια αργότερα, η 17χρονη τότε πανέμορφη και πάμπλουτη Ρηγούλα, αν και πολύφερνη νύφη, αρνήθηκε να ξαναπαντρευτεί.  Εκάρη μοναχή και πήρε το όνομα Φιλοθέη.

Διέθεσε την τεράστια κτηματική περιουσία της για την βοήθεια και ανακούφιση των σκλαβωμένων Ελλήνων. Στο σημείο που σήμερα βρίσκεται η Αρχιεπισκοπή Αθηνών, ίδρυσε τη μονή του Αγίου Ανδρέου, γνωστή ως «Παρθενώνας», για νεαρές και άπορες γυναίκες, ανεξαιρέτως ελληνικής ή οθωμανικής καταγωγής. Ένας δε προϋπάρχον πρωτοχριστιανικός ναός, μετατράπηκε στο καθολικό της μονής.

Η Μονή λειτούργησε σαν νοσοκομείο, σχολείο, εργαστήριο, ξενώνας, γηροκομείο και ορφανοτροφείο και προικοδοτήθηκε  με κτήματα και Μετόχια στα Πατήσια, στην Καλογρέζα, στη Τζια και στην Αίγινα.  Μετά την απελευθέρωση,  μετατράπηκε σε στρατώνα, αργότερα εγκαταλείφθηκε για πάρα πολλά χρόνια, μέχρι που περιήλθε στα χέρια της εκκλησίας και στη θέση των ερειπωμένων κτισμάτων ανεγέρθηκε το Μέγαρο της Ιεράς Αρχιεπισκοπής, ενώ στον αύλειο χώρο και στο σημείο  του παλαιού ναού οικοδομήθηκε ο σημερινός, του Αγίου Ανδρέα.

Το τεράστιο κοινωνικό και πνευματικό έργο της μοναχής Φιλοθέης καθώς και η προσπάθειά της ν’ αφυπνίσει την ελληνική συνείδηση αλλά και ν’ εκχριστιανίσει μουσουλμάνες, προκαλούσε συνεχώς την  αντίδραση των τουρκικών αρχών.  Προσπάθησαν να την εκφοβίσουν, συλλαμβάνοντας και βασανίζοντάς την, αλλά μια και η δράση της, όταν την άφησαν ελεύθερη,  συνεχιζόταν με αμείωτη ένταση, αποφάσισαν να την εξοντώσουν. Μετά από επίθεση που δέχθηκε, κατά την διάρκεια της αγρυπνίας στο μετόχι του  Αγ. Ανδρέα στα Πατήσια, τραυματίστηκε πολύ βαριά και πέθανε ύστερα  από μερικούς μήνες, στις 19 Φεβρουαρίου του 1589, στο μετόχι στην Καλογρέζα.

Το 1600 αγιοποιήθηκε από τον Οικουμενικό Πατριάρχη για την ανεκτίμητη προσφορά της και τις ευεργεσίες της.  Το σκήνωμα της, βρίσκεται στη Μητρόπολη των Αθηνών και φυλάσσεται σε χρυσή λάρνακα.

Σ’ αυτήν, δε οφείλεται η μετονομασία του τότε οικισμού της Νέας Αλεξάνδρειας, σε Φιλοθέη, όταν το 1936, κατά τη διαδικασία εξόρυξης κοκκινόπετρας για το κτίσιμο σπιτιών, τυχαία ανακαλύφθηκε, η κρύπτη, τόπος προσευχής της Αγ. Φιλοθέης.  Εκεί κοντά, κτίστηκε ο ιερός ομώνυμος ναός.

Επίσης, από το «ψυχικό» που έκανε διανοίγοντας ένα πηγάδι, σε μία περιοχή έξω από το κέντρο της πόλης, για να υδρεύεται ο τόπος και να  ξεδιψάνε οι αγρότες και οι βοσκοί που κυκλοφορούσαν εκεί, ήταν η αφορμή για να ονομαστεί μετέπειτα εκείνη η περιοχή «Ψυχικό».  Θεωρείται δε, ότι είναι αυτό που βρίσκεται σήμερα καλυμμένο από ένα κτίσμα – προσκυνητάρι, μέσα σ’ ένα παρκάκι στην συμβολή των οδών Κατεχάκη και λεωφόρου Κηφισιάς,

Σύμφωνα με τον Δ. Καμπούρογλου και τον Ι. Γεννάδιο,  η Καλογρέζα οφείλει το όνομά της στην “Κυρά Καλόγρηα”, όπως αποκαλούσαν οι κάτοικοι της περιοχής την Φιλοθέη.

Η δεύτερη φάση ανακαίνισης του αρχοντικού των Μπενιζέλων, χρονολογείται  στα τέλη του 17ου – αρχές 18ου αιώνα. Μετά  την επανάσταση του 1821, χρησιμοποιήθηκε ακόμη και ως ταβέρνα.

Τον 19ο και 20ο αιώνα προσθήκες αλλοίωσαν την μορφή του και για πολλά χρόνια παρέμεινε  εγκαταλειμμένο και παρατημένο με κίνδυνο να καταρρεύσει.

Κατά τα έτη 2008, 2009 με πρωτοβουλία της Αρχιεπισκοπής Αθηνών, στην οποία έχει παραχωρηθεί η χρήση του ακινήτου από το Υπουργείο Πολιτισμού, άρχισε η αποκατάσταση του Αρχοντικού στην παλαιά μορφή του 18ου αιώνα.

Το οίκημα, όπως όλα τα αντίστοιχα της οθωμανικής περιόδου,  αναπτύσσεται γύρω από έναν ψηλό μαντρότοιχο, ο οποίος προστάτευε την ιδιωτική ζωή και πρόσφερε ασφάλεια στους ενοίκους του.

Η πρόσοψη του διώροφου κτίσματος είναι εντυπωσιακή με μία κομψή μαρμάρινη τοξωτή στοά στο κατώι, μπροστά από την οποία διακρίνεται τμήμα από το υστερρορωμαϊκό τείχος. Η  νότια πλευρά έχει φρουριακό χαρακτήρα με πολεμίστρες κοντά στη γωνία και κλειστό εξώστη (σαχνισί) που βλέπει προς την Ακρόπολη.

Στο λιθόκτιστο  ισόγειο υπήρχαν οι βοηθητικοί χώροι καθώς και εγκαταστάσεις που αφορούσαν οικονομικές δραστηριότητες. Έχουν εντοπιστεί μεγάλα πιθάρια για την αποθήκευση σιτηρών, λαδιού και οίνου, καθώς και σύστημα από πατητήρια και δοχεία για το μούστο.

Ένα από τα σημαντικά στοιχεία των αρχοντικών εκείνης της εποχής ήταν η ευρύχωρη αυλή, και ο γεμάτος δένδρα και φυτά κήπος. Στην μπροστινή αυλή του αρχοντικού υπήρχε μία μαρμάρινη βρύση και ένα πηγάδι και, μέσω ενός στενού διαβατικού, αυτή επικοινωνούσε με τον κήπο που βρισκότανε στο πίσω μέρος, όπου ήταν το  λιοτρίβι και το πατητήρι, υπολείμματα των οποίων σώζονται μέχρι σήμερα.

Μία πέτρινη σκάλα οδηγεί από την αυλή στο ανώι με το ανοικτό ξύλινο και ευρύχωρο χαγιάτι (ένα ανοικτό πέρασμα προς τα δωμάτια) σε σχήμα Τ, τους οντάδες (δωμάτια για τις καθημερινές δραστηριότητες)  με τα οτζάκια, τα καφασωτά και τις μουσάντρες. Οι προσεγμένες ξυλοκατασκευές και η ξυλόγλυπτη διακόσμηση που βλέπουμε στον όροφο, είναι συνήθεις στα κονάκια της περιόδου.

Ο επισκέπτης, περιφερόμενος μέσα στους χώρους του Αρχοντικού κάνει μία βόλτα πίσω στον χρόνο και παίρνει μία γεύση της ατμόσφαιρας και της ζωής της εύπορης αστικής τάξης της προ-επαναστατικής Αθήνας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Γιοχάλας Θανάσης, Καφετζάκη Τόνια, ΑΘΗΝΑ, Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την ιστορία και την λογοτεχνία, Εκδ. ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ‘ΕΣΤΙΑΣ”, Αθήνα 2012.
2. Μιχελή Λίζα, Η ΑΘΗΝΑ ΤΩΝ ΑΝΩΝΥΜΩΝ, Περιήγηση στα πλατώματα τους μαχαλάδες και τις γειτονιές της Παλιάς Αθήνας.  Εκδ. ΔΡΩΜΕΝΑ, Αθήνα, 1990.
3. Σκουμπουρδή Αρτεμις, ΜΟΝΑΣΤΗΡΑΚΙ – ΠΛΑΚΑ.  Οι γειτονιές των θεών.  Εκδ. ΠΑΤΑΚΗ, Αθήνα, 2016
4. Φερούσης Δημήτρης, ΤΟ ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ ΤΗΣ ΟΣΙΑΣ ΦΙΛΟΘΕΗΣ, Εκδ. “ΑΣΤΗΡ”, Αθήνα, 2005
5. Φερούσης Δημήτρης, ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΘΕΗΣ ΜΠΕΝΙΖΕΛΟΥ, Εκδ.  Πανελλήνιος Ομιλος για την Παράδοση της Ρωμιοσύνης, Αθήνα, 1983.
6. Χρόνη – Βακαλοπούλου Μαρία, Πανσελήνου Ναυσικά, ΦΙΛΟΘΕΗ ΜΠΕΝΙΖΕΛΟΥ.  Η ΑΘΗΝΑΙΑ, Εκδοτικός Οργανισμός ΠΑΠΥΡΟΣ, Αθήνα, 2006.

 

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

1. http://archontiko-mpenizelon.gr/el/
2. http://www.religiousgreece.gr/athens-attica/-/asset_publisher/lpcrESlL5iOO/content/i-n-agiou-andr-1
3. http://www.esaf.gr/content/%CF%84%CE%BF-%CE%BC%CE%B5%CF%84%CF%8C%CF%87%CE%B9-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B1%CE%B3%CE%AF%CE%B1%CF%82-%CF%86%CE%B9%CE%BB%CE%BF%CE%B8%CE%AD%CE%B7%CF%82