Το “δίλημμα των φυλακισμένων, ή: από το “the winner takes all” στο “win-win”

Το γνωστό “δίλημμα των φυλακισμένων”, ένα υποδειγματικό παίγνιο μηδενικού αθροίσματος, εμφανίσθηκε  πριν από πενήντα πέντε χρόνια, με την εισαγωγή της θεωρίας των παιγνίων, ως στοιχείου στρατηγικού σκέπτεσθαι.

Έκτοτε διδάσκεται και αναλύεται, εκτενώς και ανελλιπώς στα απανταχού οικονομικά πανεπιστήμια και business schools, ως μνημείο καχυποψίας, όπου η έλλειψη εμπιστοσύνης και η διάθεση εκμετάλλευσης, εμποδίζουν τη συνεργασία δύο παικτών.

Κεντρικός άξονας τού παιχνιδιού, η αμοιβαία άγνοια των προθέσεων και των σχεδίων εκατέρων, η οποία ωθεί τους παίκτες σε πράξεις επιζήμιες και για τους δύο, οδηγώντας σε καταστάσεις της μορφής “the winner takes all”.

Τα πρακτικά δεδομένα του παιχνιδιού έχουν ως εξής: Συλλαμβάνονται δύο ύποπτοι για ληστεία, την οποία έχουν πράγματι διαπράξει, αλλά η αστυνομία δεν έχει αποδείξεις. Ανακρίνονται  ξεχωριστά. Κανένας από τους δύο  δεν μπορεί να ξέρει αν ο άλλος θα τηρήσει το νόμο της σιωπής. Η προβλεπόμενη ποινή για την πράξη τους είναι δεκαετής φυλάκιση.

Οι δυνατότητες και οι συνακόλουθες ποινές, έτσι δομημένες από τις ανακριτικές αρχές, ώστε να ενθαρρύνεται η ομολογία των υπόπτων, είναι  τέσσερις:

Εάν ομολογήσουν και οι δύο θα τιμωρηθούν με πέντε χρόνια φυλάκιση.

Εάν κανένας δεν ομολογήσει, τότε και οι δύο θα τιμωρηθούν με ένα χρόνο φυλάκιση.  Διάσπαση του μετώπου και ομολογία του ενός από τους δύο, αποδίδει τιμωρία μόλις τριών μηνών ή και αποφυλάκιση ακόμη για τον έναν και, αντίθετα, βαρύτατη τιμωρία δέκα ετών για τον άλλον.

Είναι προφανές ότι τα σενάρια υποδεικνύουν, ως συμφερότερη, τη συνεργασία μεταξύ των δύο μερών. Ωστόσο, επειδή ο κάθε παίκτης αμφιβάλλει για την ειλικρινή συνεργασία του άλλου, ενεργούν και οι δύο με τρόπο επιζήμιο για τον εαυτό τους, πιστεύοντας ότι έτσι θα αποφύγουν μία ακόμη μεγαλύτερη ζημιά.

Αποτέλεσμα αυτού του αρνητικού σκέπτεσθαι είναι οι παίκτες να  έλκονται από τους συνδυασμούς, όπου ο καθένας προσδοκά το μάξιμουμ του οφέλους εις βάρος  τού άλλου. Είναι ακριβώς η αντίληψη του παιχνιδιού ως παιγνίου μηδενικού αθροίσματος-  the winner takes all – που αναφέραμε παραπάνω.

Έτσι  είχαν τα πράγματα μέχρι το τέλος τής δεκαετίας του ‘80, όταν ο Robert Axelrod, στο  έργο του “Τhe evolution  of cooperation”, (βλ. Βιβλιοκριτική, με εκτενή αναφορά στο “prisoners dilemma”, στο Ηarvard Business Review, no 89|1989), θέτει το κρίσιμο ερώτημα: υπό ποιες συνθήκες, μπορεί να ενεργοποιηθεί (emerge) η διάθεση συνεργασίας, σε έναν κόσμο εγωιστών και αυτάρεσκων πλεονεκτών; (Τι στο καλό, πολιτισμένοι άνθρωποι είμαστε, με πλουσιότατη παιδεία, εξ απαλών ονύχων, στην υπηρεσία του “ηθικώς correct”. Είναι δυνατόν να συμπεριφερόμαστε ως ανακρινόμενοι φυλακισμένοι;)

Η απάντηση, όπως εντοπίζεται στο θαυμάσιο βιβλίο του καθ. Δ. Ποταμιάνου “Στον Κήπο”, μάς έρχεται από τη Βιολογία. Για μία  ακόμη φορά η φύση μάς προτρέπει να την αντιγράψουμε. Η λέξη κλειδί της ανάλυσης, Συνεξέλιξη: Η συνεργάσιμη διάθεση απέναντι στο προτεταμένο χέρι συναδέλφωσης, υπό την σκιάν ενός σκοτεινού μέλλοντος και κάτω από συνθήκες νομοτελειακής, θα λέγαμε, αλληλεξάρτησης.

Υπό την προϋπόθεση, βεβαίως, επαρκούς  συναισθηματικής, κοινωνικής και ψυχικής νοημοσύνης, η Συνεξέλιξη μάς παρασύρει, μέσα από αμοιβαίως επωφελείς διαδράσεις σε υποχρεωτική συνεργασία. Με τη Συνεξέλιξη μπορείς πράγματι, να νικάς χωρίς να εξοντώνεις τους άλλους: win-win, νικώ-νικάς, νικάς-νικώ. . .

Με εμφανή και πάλι τα στοιχεία  μίας αμβλυμμένης, έστω, “αποβλεπτικότητας”, έχουμε μπροστά μας έναν ακόμα μονόδρομο. Ο καθ. Δ. Δημητράκος τον υποδεικνύει αφοπλιστικά σε μία δική του ανάλυση του “διλήμματος των φυλακισμένων”. Εκεί καταλήγει: “Η ηθική της συνεργασίας είναι προτιμότερη της ηθικής της μη συνεργασίας (ακόμη και) για λόγους που βρίσκονται εκτός πεδίου ηθικής.”

* Τέως γενικός διευθυντής εταιρειών του ευρύτερου  χρηματοπιστωτικού τομέα  gcostoulas@gmail.com