Τον καιρό της Φυματίωσης στα Κύθηρα

Εάν κατά τη σημερινή εποχή αποκαλούμε επάρατη νόσο τον καρκίνο, κατά το πρώτο μισό του 20ού αι. και ιδίως κατά την περίοδο του μεσοπολέμου, η μεγαλύτερη μάστιγα στον τομέα της υγείας, μάστιγα κοινωνική, ήταν η φυματίωση, η φθίση, η αλλιώς η άσπρη πανούκλα, αυτή που ο λαός ονόμαζε χτικιό και ο εθνικός μας ποιητής Σολωμός στη «Γυναίκα της Ζάκυνθος» την αποκαλούσε «τηχτικό.» Μάλιστα περιγράφει τη γυναίκα με «….το στήθος σχεδόν πάντα σημαδεμένο από τις αβδέλες που έβανε για να ρουφήξουν το τηχτικό….»

Η εφιαλτική εξάπλωση της φυματίωσης στην Ευρώπη οφείλεται πρώτα πρώτα στη βιομηχανική επανάσταση, όταν μαζεύτηκαν πολυπληθείς μάζες στις πόλεις με άθλιες συνθήκες ζωής μέσα σε τρώγλες, με εξοντωτική 18ωρη καθημερινή εργασία στα εργοστάσια, χωρίς αργία και περίθαλψη. Η υπερκόπωση, ο υποσιτισμός και τα κρυολογήματα συνήθως οδηγούσαν στη φυματίωση. Σ΄αυτά να προσθέσομε και τις κακουχίες των πολέμων, που συνέβαλαν τα μέγιστα στην αύξηση των κρουσμάτων. Η μελέτη της φθίσης σε όλες τις μορφές της και ιδιαίτερα της πνευμονικής, που μεταδίδεται και ευκολότερα, τράβηξε το ενδιαφέρον των κοινωνιολόγων και εγκαινίασε την κοινωνική ιατρική.

Eπί Αγγλικής Προστασίας αναφέρονται στα Κύθηρα κρούσματα φυματίωσης, αλλά σε πολύ περιορισμένη έκταση. Η μεγάλη έξαρση της νόσου συμπίπτει με την περίοδο του Μεσοπολέμου, όταν απείλησε το άνθος του πληθυσμού των Κυθήρων, με ιδιαίτερα δραματικές κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις. Κοπέλες σε ώρα γάμου, νεαρές μητέρες, νέοι σπουδασμένοι, πολύτιμα εργατικά χέρια έφυγαν πρόωρα αφήνοντας πίσω τους έρημες γειτονιές και στοιχειωμένα σπίτια. Κάποια από αυτά τα σπίτια εγκαταλείφθηκαν και δεν ξανακατοικήθηκαν ποτέ. Σε μια Ελλάδα συντετριμμένη από τις επιπτώσεις της Μικρασιατικής καταστροφής, με υποτυπώδη κρατική πρόνοια, ήταν επόμενο η φυματίωση να εξαπλωθεί με εφιαλτικούς ρυθμούς. Εκτός από το πολύτιμο ανθρώπινο δυναμικό που χάθηκε, καταστράφηκαν για το φόβο της μόλυνσης πολύτιμα οικογενειακά αρχεία, κειμήλια, βιβλία, έπιπλα, ρούχα, κεντήματα, υφαντά, ολόκληρες προίκες, ένα πολυτιμότατο κομμάτι του λαϊκού μας πολιτισμού.

Εκείνη την εποχή Μητροπολίτης στα Κύθηρα ήταν ο Υδραίος Δωρόθεος Κοτταράς (1923 1935) Μόλις ανέλαβε τα καθήκοντά του φρόντισε να συστήσει το Αγαθοεργό Ταμείο της Μητροπόλεως Κυθήρων «Η Μυρτιδιώτισσα» το οποίο το 1928 αναγνωρίστηκε με Π.Δ. ως νομικό πρόσωπο. Το 1929, όταν η φυματίωση είχε λάβει ανησυχητικές διαστάσεις και οι Κυθήριοι γιατροί έκρουσαν τον κώδωνα του κινδύνου με εκθέσεις τους στις Κυθηραϊκές εφημερίδες, ο Δωρόθεος προκαλεί παγκυθηραϊκό συναγερμό και αναλαμβάνει σταυροφορία για την αντιμετώπιση της νόσου, θέτοντας το Αγαθοεργό στην υπηρεσία αυτού του σκοπού. Πρώτα πρώτα εξαπολύει εγκυκλίους προς τους απανταχού Κυθηρίους, κινητοποιώντας και συστρατεύοντας τις δυνάμεις εντός και εκτός της νήσου. Στις 5 Ιουλίου 1929 ο Δωρόθεος απευθύνει έκκληση «προς τα εν Αυστραλία πνευματικά τέκνα» εις την οποία προσωποποιημένα τα Κύθηρα εκφράζουν τις ευχαριστίες τους «…οσάκις σας εζήτησα την συνδρομήν διά εκκλησιαστικούς, εκπαιδευτικούς, εθνικούς, τοπικούς και λοιπούς σκοπούς, πάντοτε μοι εδώκατε περισσότερον από ό,τι σας εζήτησα….»

Στη συνέχεια τα Κύθηρα, ως μητέρα πάσχουσα, λαμβάνουν το θάρρος να ζητήσουν βοήθεια για τη δημιουργία «Απομονωτηρίου φυματιώντων» Παράλληλα απευθύνεται στις εφημερίδες της Αυστραλίας «Πανελλήνιος Κήρυξ» και «Εθνικόν Βήμα.» Ο Χαράλαμπος Φριλίγκος, πρόξενος της Ελλάδος στο Μπρίσμπαν, στέλνει επιστολή στο Δεσπότη και ανακοινώνει ότι θα φροντίσει να οργανωθεί επιτροπή προς «..διενέργειαν Παγκυθηραϊκού εράνου ανά την πολιτείαν της Κουηνσλάνδης.» Το Σεπτέμβριο του 1929 απευθύνει έκκληση προς τους Κυθηρίους της Αμερικής μέσω των εν Αμερική εκδιδομένων εφημερίδων «Εθνικός Κήρυξ» και «Ατλαντίς» Παράλληλα ζητεί από τις επιτροπές των Ναών των Κυθήρων να συνεισφέρουν από τα έσοδα, από περιφορές δίσκων κ.τ.λ. και από τον Αστυνομικό Υποδ/ντή Κυθήρων να ορίσει μια προσαύξηση στα εισιτήρια των επιβατών των αυτοκινήτων στα Κύθηρα υπέρ του Αγαθοεργού. Ακόμη ζητεί από τους Συμβολαιογράφους των Κυθήρων, κατά τη σύνταξη των διαθηκών, να υπενθυμίζουν στους διαθέτες τον αγαθοεργό σκοπό.

Το Νοέμβριο η Κυθηραϊκή Αδελφότητα της Νέας Υόρκης απαντά στις επιστολές του Δωροθέου και εγκρίνουν την παροχή βοήθειας και συνδρομής, φρονούν δε, ότι η διενέργεια εράνου μεταξύ των Κυθηρίων εκείνη την εποχή θα ήταν άστοχο, διότι ήδη διενεργούνται δύο έρανοι, υπέρ του Γυμνασίου από το Γυμνασιάρχη Σπύρο Στάθη και υπέρ της οδού Διακοφτίου από τον πολιτικό Παν. Τσιτσίλια. Υπογράφουν ο πρόεδρος Παναγιώτης Χαρ. Σάμιος και ο γραμματέας Εμμανουήλ Αυγερινός. Ο Στέφανος Ι. Φατσέας από τα Φατσάδικα, που δραστηριοποιείται στην Αδελφότητα γράφει, στο Δεσπότη ενθουσιωδώς ότι «..όλοι αναγνωρίζουν το επάναγγες..» ότι θα απαιτηθούν 500.000 δρχ. εκτός του κεφαλαίου των Κυθήρων και ότι βρίσκονται σε συνεργασία με τον Κυθηραϊκό Σύνδεσμο Αθηνών».

Την Κυριακή 23 Φεβρουαρίου 1930 διαβάζομε στον «Εθνικό Κήρυκα» των ομογενών νέα έκκληση του Δωροθέου «Η φθίσις, η μεγάλη μάστιξ της Eλλάδος. Η τρομερά εξάπλωσις της νόσου εις τα Κύθηρα.» Στην έκκλησή του ο Δωρόθεος γνωστοποιεί στους αποδήμους μας, ότι έθεσε σαν πρωταρχικό στόχο του την ανέγερση «καταστήματος απομονωτικού δια τους φυματιώντας εκ των συμπολιτών ημών…» Στη συνέχεια διεκτραγωδεί την κατάσταση των φυματικών στα Κύθηρα. Για τον έρανο στην Αμερική ορίστηκε κεντρική υποεπιτροπή η Κυθηραϊκή Αδελφότητα της Ν. Υόρκης. Την ίδια χρονιά συστήθηκε και η Κυθηραϊκή Αδελφότητα «Αγία Μόνη» στο Ντητρόιτ της Αμερικής. Ο Δεσπότης αλληλογραφεί, τους στέλνει το ιστορικό του Προσκυνήματος, βγαλμένο από τον κώδικα του Επισκόπου Νικηφόρου Μόρμορη του 1767 και τους ζητεί τη συνδρομή τους.

Εκτός από τα Κυθηραϊκά σωματεία εσωτερικού και εξωτερικού αλληλογραφεί με ιδιώτες στην Αθήνα, Αμερική, Αυστραλία και Αίγυπτο. Εντός των Κυθήρων ο έρανος του Αγαθοεργού μέσα σε λίγο διάστημα απέδωσε 50.000 δρχ. από χοροεσπερίδες, δίσκους, λοταρίες και συνδρομές. Ο καθένας προσφέρει ό τι μπορεί, άλλος χρήματα άλλος λάδι, άλλος μία κουβέρτα κ.τ.λ. Τα ελαιοτριβεία των Μ. Μεγαλοκονόμου στον Ποταμό και Γαβρίλη Χάρου στο Λειβάδι προσφέρουν λάδι και στέλνουν ονομαστική κατάσταση με ονόματα των πελατών τους και την ποσότητα του λαδιού που προσφέρει ο καθένας. Στην Αθήνα ο Παν. Γ. Μαλάνος, έμπορος δερμάτων, κινητοποιείται δραστηρίως και συγκεντρώνει υπολογίσιμα ποσά. Πολλοί ιδιώτες και σωματεία καταθέτουν στη μνήμη του Χαραλάμπους Εμμ. Αρώνη. Ο Εμμ. Στρατηγός στη μνήμη της Κυριακής Ν. Στρατηγού και ο Πολυχρόνης Κατράκης στη μνήμη του καθηγητή Βασίλη Τζωρτζόπουλου. Από τη Ν. Υόρκη ο Στέφανος Φατσέας γράφει ξανά στο Δεσπότη και του αναφέρει, ότι όταν πήγε εκεί ο πολιτικός Π. Τσιτσίλιας, ο οποίος σημειωτέον ίδρυσε και άλλες Κυθηραϊκές Αδελφότητες, συζήτησαν το θέμα του Απομονωτηρίου και υποσχέθηκε ο πολιτικός, ότι θα υποστηρίξει το έργο. Μάλιστα έκαναν ένα πρόχειρο προϋπολογισμό, σύμφωνα με τον οποίο απαιτείται 1 ½ -2 εκατ. για να σχηματισθεί ένα πάγιο κεφάλαιο. Η Κυθηρ. Αδελφότητα Ν. Υόρκης, που ήταν ο μεσάζων σύνδεσμος ανάμεσα στα Κύθηρα και τα υπόλοιπα σωματεία της Αμερικής, διοργανώνει χοροεσπερίδες και κινεί παντοιοτρόπως το ενδιαφέρον των αποδήμων. Στην Αίγυπτο ο Δεσπότης αλληλογραφεί με το μεγάλο ευεργέτη Δημ. Πατρίκιο, με τους αδελφούς Κυνηγαλάκη και τον Ιω. Τζωρτζόπουλο.

Στις αρχές του 1930 εις την εφημερίδα «Κυθηραϊκή» του Ι. Καλοκαιρινού δημοσιεύεται απολογισμός της διαχειρίσεως του Αγαθοεργού. Σύνολο 314.000 δρχ. σε διάστημα ολίγων μηνών και μάλιστα σε εποχή μεγάλης ανέχειας και οικονομικής κρίσης. Ο εκδότης ερωτά το Δεσπότη πότε θα αρχίσει η εργασία και περί «…του μέρους εφ΄ ω θα ανεγερθή το οικείον κτίριον..» Ο Δεσπότης απαντά ότι τα οικονομικά δεν επιτρέπουν ακόμα την έναρξη των εργασιών. Προχωρούμε «..βραδέως, έχοντες προ παντός υπ’ όψιν ημών, ότι επί πολύ εβαρύναμεν διά των συνεχών εισφορών τον έξω Κυθηραϊκόν λαόν…».  Οσον αφορά δε εις την υπόδειξη του μέρους ο Δεσπότης απαντά, ότι τον τελευταίον λόγον έχουν οι ιατροί της νήσου και ειδικός υγιεινολόγος φυματιολόγος, άνθρωποι απροκατάληπτοι από κάθε προσωπικό η πολιτικό συμφέρον, διότι το θέμα «..πάντη ξένον προς τας ημετέρας ειδικότητας τυγχάνει..»

Οι Κυθήριοι γιατροί, που απήντησαν στην εγκύκλιο επιστολή του Δωροθέου με πολύ ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις είναι ο Διονύσιος Καλούτσης, ο Πανάγος Κατσούλης, ο καθηγητής Εμμανουήλ Κοντολέων, ο Στέφανος Νικηφοράκης, ο Στέφανος Πετρόχειλος, ο Τηλέκλειτος Ραπτάκης, ο Δημήτριος Στάης από την Πολυκλινική της Χίου, ο Ν. Ι. Φατσέας, ο καθηγητής Παναγιώτης Φωτεινός. Σ΄αυτούς να προσθέσομε και τον στομαχολόγο Κ. Σημαντήρη, που υπηρετούσε στον Ποταμό κατά το 1929 και διαπιστώνει ότι η εξάπλωση της νόσου στα Κύθηρα οφείλεται στις οικογένειες των παλιννοστησάντων μεταναστών και παλαιών πολεμιστών, «οίτινες κατά μέγα μέρος προσεβλήθησαν εκ φυματιώσεως συνεπεία των κακουχιών και στερήσεων της ξενητείας και των εκστρατειών.» Διότι, λέει, δεν δικαιολογείται τέτοια εξάπλωση της φυματίωσης στα Κύθηρα, ενός νησιού που «…θάλπεται υπό του ζωοδότου ελληνικού ηλίου…» Από τους Κυθηρίους γιατρούς μόνο ο Στέφανος Νικηφοράκης κάνει μια πρόταση κι αυτή για το βουνό της Αγίας Μόνης για το Απομονωτήριο, διότι, λέει και κατά το παρελθόν είχαν παραμείνει εκεί φυματικοί με πολύ καλά αποτελέσματα. Μάλιστα εκείνη την περίοδο ήταν σε εξέλιξη η κατασκευή αμαξιτής οδού.

Από το Σίδνεϋ ο Κ. Κασιμάτης τον Ιούλιο του 1930 γράφει στο Δωρόθεο, ότι έκαμε διάλεξη για το υπό μελέτην έργο, τη δημοσίευσε στον «Πανελλήνιο Κήρυκα» και καλλιεργεί το έδαφος για έρανο.΄Ενας ανώνυμος πατριώτης έστειλε 200.000 δρχ. και ο Κοσμάς Μαρέντης 100 λίρες Αγγλίας. Αυτά ήταν τα μεγαλύτερα ποσά από ιδιώτες. Ο Γεώργιος Σκλάβος από το Μπρίσμπαν, ιδιοκτήτης του “American Bar” και ο Εμμ. Σκλάβος, που είχε αποθήκη οπωρικών προϊόντων στην Αθήνα αλληλογραφούν με μεγάλο ενδιαφέρον, υποβάλλουν ερωτήσεις, και ζητούν να ενημερωθούν για κάθε λεπτομέρεια.

Ο Δωρόθεος, πρακτικός νους, αντιμετωπίζοντας με πολύ ρεαλισμό την κατάσταση, έβαλε σαν πρωταρχικό στόχο για την προστασία του υγιούς πληθυσμού από την εξάπλωση της νόσου, να εμποδίσει το συγχρωτισμό των ασθενών με τους υγιείς. Γνώριζε πολύ καλά ότι ήταν αδύνατο να ιδρυθεί στα Κύθηρα θεραπευτήριο με επιστημονικό εξοπλισμό Ευρωπαϊκού τύπου για τους ασθενείς. Το μόνο που μπορούσε να γίνει ήταν η ίδρυση εκ των ενόντων ενός Απομονωτηρίου, καταστήματος φιλανθρωπικού, το οποίο θα εξασφάλιζε καθαρό αέρα, συνθήκες υγιεινής διατροφής, καθαριότητα, ανάπαυση και αποχή από τη φροντίδα και τη βιοπάλη, που δεν μπορούσε να εξασφαλίσει το οικείο περιβάλλον, ιδίως των απόρων ασθενών. Κάποιοι απ΄ αυτούς θα θεραπεύονταν, ανάλογα με τον οργανισμό τους. Κάποιος προσωπικός φίλος του Δωροθέου και παλιός του συμμαθητής, ονόματι Μιχαήλ Φραντζεσκάκης, μακράν της Κυθηραϊκής πραγματικότητας ευρισκόμενος, πελαγοδρομεί σε επιστημονικές παρατηρήσεις, αναλύσεις και υποδείξεις ανεφάρμοστες. Ο Δωρόθεος φανερά ενοχλημένος, διότι βλέπει ότι το έργο πρέπει να υλοποιηθεί και οι πολλές συζητήσεις είναι ανασταλτικός παράγων, προσπαθεί να τον προσγειώσει με πολύ ρεαλιστικές περιγραφές. Γράφει μεταξύ άλλων ο Δεσπότης, ότι όποιος ζει την καθημερινότητα στα Κύθηρα, διαπιστώνει ότι ένα φυματικό μπορεί η οικογένειά του, αψηφώντας τον κίνδυνο και χωρίς προφυλάξεις, να τον αγκαλιάσει με πολλή στοργή, με αποτέλεσμα να μολυνθούν όλοι. Υπάρχουν όμως και αντίθετες περιπτώσεις «…υπήρξε πατέρας, ο οποίος επέταξε ο μεν την κόρην του, του οίκου και φρίξον, το σπλάγχνον του, ο δε τον υιόν του, ο δε τρίτος επίσης την κόρην του, τα επέταξαν εις τον δρόμον και ο υιός του δευτέρου απέθανε μακράν του χωρίου, μέσα εις ένα λέστεκο (σταύλον) και ουδείς επλησίασε ουδέ να τον ενταφιάση…» και παρακάτω «… εδώ φίλε μου υπάρχει εν και μόνον δωμάτιον εξ ου απαρτίζεται το χωρικό σπίτι και εκεί μέσα τρώγουν, κάθηνται, κοιμούνται όλοι μαζύ, τρώγουν από τα αυτά σκεύη και σκεπάζονται εναλλάξ με τα αυτά ρούχα, επιπροσθέτως και όταν αποθάνη ο φθισικός, κατά το πλείστον ουδεμία απολύμανσις γίνεται, αλλά κάθηνται πάλιν όλοι οι λοιποί εις το αυτό σπίτι, οι δε νεώτεροι φορούν τα ενδύματα του θανόντος….».

Το 1934 ο Δεσπότης γράφει στην Αδελφότητα της Ν. Υόρκης ότι η οικονομική κρίση ανέκοψε την πρόοδο του ταμείου. Το μόνο που μπορούσαν να κάνουν ήταν να αγοράσουν ένα απολυμαντικό κλίβανο αντί 80.000 δρχ. για να απολυμάνουν σπίτια, έπιπλα, σκεύη, ενδύματα. Βέβαια ο Δεσπότης δεν παραιτείται από την ιδέα της ιδρύσεως Απομονωτηρίου, για το οποίο μάλιστα έγινε σχέδιο νόμου με καταστατικό, με σφραγίδα «Σανατόριον Κυθήρων η Μυρτιδιώτισσα» με την εικόνα της Παναγίας στο κέντρο.

Το θεάρεστο έργο, που οραματίστηκε ο Δωρόθεος δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Εξ άλλου ο ίδιος έφυγε από τα Κύθηρα για τη Λάρισα το 1935. Το κεφάλαιο που συγκεντρώθηκε με τόσες θυσίες προφανώς χάθηκε στην Τράπεζα σε περίοδο μεγάλων τριγμών. Εν τω μεταξύ ήρθε ο πόλεμος και μέσα από τα συντρίμμια του πολέμου ξεπήδησε η σωτηρία για τη φθίση, διότι ανακαλύφθηκε η στρεπτομυκίνη. Όμως από όλη αυτή τη θαμμένη ιστορία μένει αφ΄ενός το όραμα και ο αγώνας ενός ιεράρχη, που βρέθηκε στα Κύθηρα σε εποχή μεγάλων εθνικών περιπετειών και αφ΄ ετέρου η ευαισθησία των Κυθηρίων για τα προβλήματα της γενέτειρας και η συνδρομή τους σε κάθε κάλεσμά της. Μοναδικά σωζόμενα ντοκουμέντα είναι ένα μικρό μέρος από το αρχείο του Δωροθέου και ο κλίβανος στην είσοδο της Χώρας.

Δημοσιεύθηκε στο φ. 237 της έντυπης έκδοσης, Ιούνιος 2009.