Τούρκοι πειρατές: Η μάστιγα της Ανατολικής Μεσογείου από τον 14ο μέχρι τον 18ο αιώνα

Οι ηγέτες των γειτονικών μας χωρών κατά καιρούς, προσπαθούν με διάφορες δηλώσεις τους εκτός όλων των άλλων ,να παραχαράξουν την ιστορία ή εμφανιστούν αυτοί ως ”οι καλοί” και έχοντες το δίκαιο με το μέρος τους. Ίσως πείθουν ή εντυπωσιάζουν κάποιους συμπατριώτες τους, αλλά ουσιαστικά το μόνο που καταφέρνουν είναι να εκτίθενται και να κινδυνεύουν να γελοιοποιηθούν.

Πριν δύο χρόνια ο Αλβανός πρωθυπουργός Έντι Ράμα είχε ισχυριστεί ότι ο Αλβανός αρχιεπίσκοπος της Αθήνας είχε γλιτώσει την Ακρόπολη από τον Μοροζίνι. Η αλήθεια είναι ότι υπήρξαν τεκμηριωμένες απαντήσεις από ελληνικής πλευράς (δείτε και σχετικό άρθρο μας στο protothema.gr) που αποδείκνυαν ότι όλα όσα είπε ήταν εκτός πραγματικότητας. Από τότε ο πολυπράγμων Αλβανός πρωθυπουργός ασχολήθηκε με άλλα θέματα και απέφυγε τις ιστορικές αναφορές.

Και φυσικά ο μόνιμος φωνακλάς και νταής της περιοχής Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν που δήλωσε πρόσφατα ότι η χώρα του δεν θα αφήσει κανέναν ληστή πειρατή να εκμεταλλευθεί τα συμφέροντά της. Το να μιλά βέβαια ο Ερντογάν για ληστές και πειρατές είναι τουλάχιστον προκλητικό. Αν κάποιοι ήταν ληστές και πειρατές ήταν οι πρόγονοί του, για τους οποίους συχνά επαίρεται, και οι ομόθρησκοί του. Οι Έλληνες από τα μέσα περίπου του 14ου αιώνα ως τα τέλη του 18ου υπέφεραν τα πάνδεινα από Τούρκους και γενικότερα μουσουλμάνους πειρατές. Θα αναφερθούμε σήμερα εκτενώς στη δράση όλων αυτών και στα δεινά που προκάλεσαν.

Η αρχή της δράσης των Τούρκων πειρατών

Οι Τούρκοι πειρατές που έδρασαν στις ελληνικές θάλασσες ήταν ως επί το πλείστον άσημοι και ανώνυμοι. Αν και τα ονόματά τους δεν καταγράφηκαν σε κανένα επίσημο έγγραφο, φαίνεται ότι πήραν μέρος σε χιλιάδες πειρατικές επιδρομές.
Σύμφωνα με τις ιστορικά καταγεγραμμένες επιδρομές φαίνεται ότι η Αστυπάλαια και τα γειτονικά της νησιά ήταν από τα πρώτα θύματα των πειρατών. Μια σειρά από επιδρομές μεταξύ 1362 και 1389 είχαν σαν αποτέλεσμα να καταστραφούν ολοσχερώς και να εγκαταλειφθούν από τους κατοίκους τους.
Το 1391 ο στόλος του Βαγιαζήτ Α’ με πολλούς μουσουλμάνους πειρατές των παραλίων της Μικράς Ασίας, με πειρατικές μεθόδους ,επέδραμε και λεηλάτησε τις Κυκλάδες, τη Χίο, την Αττική και την Εύβοια.

Το 1401 Τούρκοι πειρατές επέδραμαν στη Μεθώνη αιχμαλωτίζοντας πολλούς κατοίκους της.
Το 1403 τουρκικές πειρατικές φούστες (ευκίνητα ελαφριά πλοία κινούμενα με κουπιά) έχοντας σαν ορμητήριο τη Ναύπακτο, λαφυραγώγησαν τον Πατραϊκό Κόλπο, ενώ συνέχισαν και τις επιδρομές στη Μεθώνη.

Το 1413 η Κεφαλλονιά και η Λευκάδα γνώρισαν τεράστιες καταστροφές από τουρκικές πειρατικές φούστες.

Το 1416 πολλά μέρη της Ελλάδας δεινοπάθησαν από τις πειρατικές επιδρομές των Τούρκων. Η Φολέγανδρος εγκαταλείφθηκε από τους κατοίκους της. Η Εύβοια, η Ναύπακτος και οι περιοχές κοντά στον Πατραϊκό Κόλπο λεηλατήθηκαν αλύπητα. Μονάχα η Κάρπαθος κατάφερε να αντιμετωπίσει με επιτυχία μια νυχτερινή πειρατική επιδρομή, καθώς οι κάτοικοί της σκότωσαν περίπου εκατό πειρατές και έκαψαν το σκάφος τους.

Γύρω στο 1420 η Αντίπαρος, η Ηρακλειά και η Σίκινος είχαν ερημώσει λόγω των πειρατικών επιδρομών. Σχεδόν εγκαταλειμμένες από τους κατοίκους τους ήταν η Σίφνος και η Σέριφος. Οι κάτοικοι της Σύρου ζούσαν σε άθλιες συνθήκες λόγω των πειρατικών επιδρομών, ενώ το ίδιο συνέβαινε και στην Ανάφη. Το 1421 ήταν σειρά των Δωδεκανήσων να δεχτούν πειρατικές επιδρομές. Αλλά και στο Ιόνιο τα πράγματα δεν ήταν καλύτερα. Το 1423 οι Παξοί έγιναν στόχος πειρατών. Πολλοί κάτοικοί τους αιχμαλωτίστηκαν και κατέληξαν να πουληθούν ως σκλάβοι ή να γίνουν κωπηλάτες στα πειρατικά καράβια. Φυσικά οι περιουσίες τους γέμισαν τα αμπάρια των πειρατικών πλοίων.

Το 1428 τουρκικά πειρατικά κάτεργα λεηλάτησαν τα παράλια της Μεσσηνίας και ιδιαίτερα την Κορώνη και την Μεθώνη.

Τη δεκαετία του 1430 έντονη ήταν η δράση των Τούρκων πειρατών στο Κρητικό Πέλαγος.

Το 1432 οι ζημιές που υπέστησαν η Μύκονος και η Τήνος ήταν τεράστιες με αποτέλεσμα ο σουλτάνος να τις απαλλάξει από την καταβολή ορισμένων φόρων. Το 1450 νέες πειρατικές επιδρομές από Τούρκους και Καταλανούς προκάλεσαν μεγάλες καταστροφές στα ίδια νησιά και ο σουλτάνος τους παραχώρησε ατέλεια για δύο χρόνια.

Το 1452 η Εύβοια δέχτηκε συνεχείς πειρατικές επιδρομές, ενώ το 1454 μουσουλμάνοι πειρατές προξένησαν σοβαρές καταστροφές στη Ρόδο αρπάζοντας μάλιστα 40 κατοίκους της.

Το 1455 η Ρόδος και η Κως δέχτηκαν αλλεπάλληλες επιδρομές από τριάντα πειρατικά πλοία που εξορμούσαν από τα Παλάτια στα παράλια της ΝΑ Μικράς Ασίας.

Από τα Παλάτια και τη Στρόβιλο εξορμούσαν οι πειρατές που ερήμωσαν τη Νίσυρο και την Κάλυμνο το 1456. Οι επιδρομές στην Κω συνεχίστηκαν με αποτέλεσμα να καταστραφούν ολοκληρωτικά οι κωμοπόλεις Περίπατος και Νερατζεία.
Το 1459 οι Τούρκοι πειρατές επιτέθηκαν ξανά στην Τήνο και τη Μύκονο. Στη Μύκονο προξένησαν μεγάλες καταστροφές ενώ από την Τήνο άρπαξαν τριάντα άνδρες, ψαρόβαρκες και ζώα.

Το 1460 μουσουλμανικά κάτεργα δρούσαν στον Σαρωνικό και τον Αργολικό Κόλπο αιχμαλωτίζοντας πλοία και κάνοντας αποβάσεις στα παράλια.
Το 1462 η Σητεία δέχτηκε πολλές επιθέσεις Τούρκων πειρατών. Το 1468 πειρατές από τα Παλάτια επιτέθηκαν στην Άνδρο. Σκότωσαν τον άρχοντα του νησιού Ζ. Σομμαρίπα και άλλους 13 άνδρες, αιχμαλώτισαν 70 ανθρώπους και αποχώρησαν με λάφυρα 15.000 δουκάτων!

Το 1470 η Μήλος και η Σαντορίνη δέχτηκαν σφοδρές πειρατικές επιδρομές. Μάλιστα οι κάτοικοι της Σαντορίνης τότε, μειώθηκαν δραματικά. Νέες επιδρομές στη Νίσυρο και την Κω το 1471 ανάγκασαν πολλούς κατοίκους τους να εγκατασταθούν στη Ρόδο.
Η Αστυπάλαια το 1473 σχεδόν ερημώθηκε από τις επιθέσεις πειρατών ενώ το 1475 οι κάτοικοι της Σάμου και των Ψαρών μεταφέρθηκαν υποχρεωτικά σε άλλα νησιά λόγω των συνεχών, πολυάριθμων και φονικών πειρατικών επιδρομών.

Το 1479 τετρακόσιες οικογένειες εγκατέλειψαν τη Σαντορίνη και εγκαταστάθηκαν στην Κρήτη λόγω των αλλεπάλληλων πειρατικών επιδρομών. Αλλά και το Κρητικό Πέλαγος μεταξύ 1480 και 1485 είχε γεμίσει και πάλι από μουσουλμάνους πειρατές.

Το 1499 Τούρκοι πειρατές έκαναν συνεχείς επιδρομές στην Πάτμο. Με εξορμήσεις στη στεριά άρπαζαν αιχμαλώτους που τους πουλούσαν στα σκλαβοπάζαρα της Ασίας και της Αφρικής.
Μάλιστα, οι κάτοικοι του νησιού υπέφεραν τόσο πολύ που εξέταζαν σοβαρά το ενδεχόμενο να το εγκαταλείψουν.
Αλλά και στις πανέμορφες Στροφάδες, νότια της Ζακύνθου, έδρασαν Τούρκοι πειρατές το 1500. Λεηλάτησαν το καστρομονάστηρο και αιχμαλώτισαν 22 καλόγερους.

Το 1501, επτά τουρκικές πειρατικές φούστες επιτέθηκαν στην Κάρπαθο. Σκότωσαν κι αιχμαλώτισαν περισσότερους από 130 κατοίκους. Οι αιχμάλωτοι πουλήθηκαν στα σκλαβοπάζαρα της Αττάλειας.
Ο κατάλογος των επιδρομών των Τούρκων πειρατών τον 16ο αιώνα στον ελλαδικό χώρο από τους Παξούς και την Πάργα ως τα Δωδεκάνησα, είναι ατελείωτος…

Μεγάλη εντύπωση, μας προξένησε το γεγονός ότι ακόμα και στον Κάλαμο, το πανέμορφο νησί απέναντι από τις ακτές της Αιτωλοακαρνανίας επιτέθηκαν το
1521, όπως επίσης και σε νησάκια γύρω από την Κεφαλλονιά! Το 1534, πειρατές από την Μπαρμπαριά (τις βορειοδυτικές παράκτιες περιοχές της Αφρικής), πραγματοποίησαν επιδρομές στο Άγιο όρος και λεηλάτησαν δύο φορές τη Μονή Εσφιγμένου.

Οι… επώνυμοι Τούρκοι πειρατές

Οι εκατοντάδες πειρατικές επιδρομές Τούρκων σε διάφορα μέρη, σε πολλές από τις οποίες αναφερθήκαμε, έγιναν από ανώνυμους πειρατές, τα ονόματα των οποίων δεν διασώζονται. Υπήρχαν όμως και πολλοί άλλοι, που υπάρχουν τα ονόματά τους σε έγγραφα της εποχής.
Το 1496, ο Τούρκους πειρατής Καματσιώτης σε… σύμπραξη με τους φημισμένους «συναδέλφους» του Καρακασάν και Έρικι, δρούσαν στην περιοχή του Αγίου Όρους.

Το 1506, ο πειρατής Nίχι επιχείρησε να καταλάβει, χωρίς αποτέλεσμα όμως, τη Λέρο.
Το 1511, ο πειρατής Χαμζά Ρεΐς, επέδραμε στην Πάτμο αιχμαλωτίζοντας έξι κατοίκους της.
Ο Τούρκος πειρατής Καραμασάν, στον οποίο αναφερθήκαμε και παραπάνω, το 1513, ανέπτυξε έντονη δραστηριότητα, με ορμητήριο την περιοχή του Μεσσηνιακού Κόλπου. Ωστόσο δυο κρητικές γαλέρες και τρεις φούστες από την Κορώνη, τον περικύκλωσαν και ο Καραμασάν κινδύνεψε να συλληφθεί. Για να γλιτώσει, αποβιβάστηκε στην ξηρά και κρύφτηκε στα βουνά εγκαταλείποντας τα πλοία του. Προηγουμένως όμως, σκότωσε τους εκατό περίπου σκλάβους που είχε αλυσοδεμένους σε αυτά.

Το 1524, ο πειρατής Μποστάν ή Μιστάν Ρεΐς, με διαταγή του σουλτάνου Σουλεΐμάν, στάλθηκε στον Αυλώνα της Αλβανίας, επικεφαλής μικρού στόλου των Οθωμανών από πρώην πειρατές, για να ενισχύσει την παρουσία των μουσουλμάνων στα παράλια του Ιονίου και της Αδριατικής. Ο Μποστάν, έγινε φόβος και τρόμος των περιοχών της «δικαιοδοσίας» του, με αποτέλεσμα το 1525, ο Σουλεϊμάν να τον διατάξει να επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη. Ο Μποστάν δεν υπάκουσε και τελικά συνελήφθη και οδηγήθηκε σιδηροδέσμιος στην Πόλη.

Το 1531, εμφανίζονται πολλοί νέοι Τούρκοι πειρατές.
Ένας από αυτούς, ο Γκαουβερλί, το 1538 επικεφαλής πειρατικού στόλου από 38 φούστες, άρπαξε από τα Κύθηρα 7.000 ανθρώπους (!) και κατέλαβε το καστέλι και πολλά χωριά του νησιού.
Το 1541, δρούσαν στις ελληνικές θάλασσες οι Τούρκοι πειρατές Γιούμις Ρεΐς και Αμπντ Ουρ Ραχμάν Κουστ Αλή.
Και οι δύο έγιναν γνωστοί κυρίως εξαιτίας των συμπλοκών τους με πλοία των Ιωαννιτών ιπποτών. Ο δεύτερος μάλιστα κατάφερε να αιχμαλωτίσει και να αλυσοδέσει στη γαλέρα του τον ιππότη Ζαν Περισότ ντε λα Βαλέτ που αργότερα (1557) έγινε Μέγας Μάγιστρος των Ιωαννιτών.

Ο Τούρκος πειρατής Σακογκλί που καταγόταν από την Καλλίπολη και είχε για ορμητήριο την Ντζέρμπα της Μπαρμπαριάς ήταν πειρατής για 30 ολόκληρα χρόνια. Την τελευταία δεκαετία της δράσης του, προξενούσε φοβερές καταστροφές στην Αδριατική αλλά και στο Ιόνιο και το Κρητικό Πέλαγος. Σκοτώθηκε το Νοέμβριο του 1556 κοντά στο Πόρτο Κάγιο της Μάνης κατά τη διάρκεια συμπλοκής του με τους χριστιανούς πειρατές Κονταρίνι και Βενιέρ.

Στο διάστημα από το 1567 ως το 1568, οι Κυκλάδες υπέφεραν τα πάνδεινα από τον Τούρκο πειρατή Σαμπάν Ρεΐς. Ήταν τόσο αιμοσταγής και αδίστακτος, που ο ίδιος ο σουλτάνος έδωσε εντολή στον ναύαρχο του οθωμανικού στόλου Πιαλή πασά να τον συλλάβει και να δημεύσει την περιουσία του.
Ο Μπαρμπαρέζος πειρατής Μουράτ Ρεΐς, τον Αύγουστο του 1608, συγκρούστηκε με τον Τούρκο αρχιναύαρχο και κατέπλευσε στην Κωνσταντινούπολη με δύο γαλιότες και τριακόσιους άντρες, δήλωσε υποταγή στον σουλτάνο και έγινε ευνοϊκά δεκτός από την Πύλη. Του προτάθηκε μάλιστα η διακυβέρνηση δώδεκα γαλέρων του οθωμανικού στόλου και η διοίκηση του Μοριά και τριών γειτονικών σαντζακιών. Δεν δέχτηκε την πρόταση γιατί όπως έλεγε ήθελε να πεθάνει πειρατής. Μεταξύ 1719 και 1723, ο πειρατής Τοπάλ Χασάν δρούσε στα Μοσχονήσια. Στα πληρώματά του, εκτός από Τούρκοι, υπήρχαν και Έλληνες πειρατές…
Λίγα χρόνια νωρίτερα, το 1717 (Αύγουστος), ο πειρατής Μουστής με δέκα γαλιότες αποβιβάστηκε στις Στροφάδες, νότια της Ζακύνθου (να σημειώσουμε ότι πρόκειται για δύο πανέμορφα νησιά, Σταμφάνη και Άρπυια) κι επιτέθηκε στο καστρομονάστηρο. Άρπαξε όλα τα ιερά σκεύη, μια πολύτιμη εικόνα της Παναγίας και τα χέρια του λειψάνου του Αγίου Διονυσίου. Επίσης πήρε σκλάβους και τους 24 μοναχούς του μοναστηριού!

Δεν ήταν βέβαια μόνο οι Τούρκοι πειρατές που δρούσαν στις ελληνικές θάλασσες. Μπορεί να φαίνεται παράδοξο, αλλά οι πρώτοι Δυτικοί πειρατές στο Αιγαίο, ήταν οι ιππότες του Αγίου Ιωάννη (Ιωαννίτες), γνωστοί και ως Οσπιτάλιοι. Η δράση τους άρχισε το 1309 με την εγκατάστασή τους στη Ρόδο.
Το 1522, η Ρόδος καταλήφθηκε από τους Οθωμανούς και οι Ιωαννίτες μετά από μια σύντομη παραμονή στην Κύπρο, εγκαταστάθηκαν στη Μάλτα το 1530.
Η δράση τους πλέον, δεν περιοριζόταν σε «χτυπήματα» εναντίον των μουσουλμάνων, αλλά στρέφονταν τόσο εναντίον των Ελλήνων αλλά και των Δυτικών ομοθρήσκων τους!

Και ένα ακόμα θρησκευτικό Τάγμα, το Τάγμα του Αγίου Στέφανου έδρασε από την ίδρυσή του (1561-1562) και για έναν περίπου αιώνα, στο Τυρηννικό Πέλαγος, στην Κορσική και Ανατολική Μεσόγειο.
Είχαν την απόλυτη στήριξη των Μεδίκων της Φλωρεντίας, που είχαν εντάξει τις γαλέρες του στόλου τους στη δύναμη του Τάγματος, το οποίο ήταν ουσιαστικά όργανό τους. Και φυσικά, υπήρχαν οι περιβόητοι πειρατές της Μπαρμπαριάς, αλλά και διάφοροι άλλοι (Καταλανοί, Γάλλοι κλπ), που δρούσαν και αυτόνομα.

Η οθωμανική αυτοκρατορία και οι Τούρκοι πειρατές

Αναφερθήκαμε εκτενώς στη δράση δεκάδων Τούρκων πειρατών. Οι περισσότεροι από αυτούς κάποια στιγμή εντάχθηκαν στον οθωμανικό στόλο και έγιναν κουρσάροι. Εισέπρατταν μισθό, είχαν επίσημη άδεια καταδρομών, ταξίδευαν έχοντας υψωμένα τα εμβλήματα του σουλτάνου και απέκτησαν αξιώματα.
Τις περισσότερες φορές τους δινόταν ο τίτλος του ναυάρχου και άλλες, το αξίωμα του καπουδάν πασά, δηλαδή του αρχινανάρχου του οθωμανικού στόλου.
Σταδιακά, μετατράπηκαν σε εθνικούς και θρησκευτικούς ήρωες, που πολεμούσαν για την επικράτηση της πίστης τους. Ακόμα κι όταν δρούσαν με εντολές της Πύλης όμως ως ναύαρχοι ή αρχιναύαρχοι, δεν ξεχνούσαν τις παλιές τους συνήθειες κι ενεργούσαν με καθαρά πειρατικές πρακτικές!

Η πειρατική δράση του οθωμανικού στόλου

Ο οθωμανικός στόλος ασκούσε συχνά πειρατεία με επιθέσεις σε χριστιανικά πλοία, με λεηλασίες περιοχών που ανήκαν ή προστατεύονταν από τη Βενετία, αλλά και με καταλήψεις σκαφών Ελλήνων χριστιανών, υπηκόων του σουλτάνου.
Βέβαιο, όπως αναφέραμε είναι δύσκολο να ξεχωρίσουμε πότε η πειρατεία γινόταν για λογαριασμό του σουλτάνου και πότε για προσωπικό τους όφελος.
Πριν την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης, η οργάνωση του οθωμανικού στόλου ήταν υποτυπώδης και στηριζόταν κυρίως στους εξασκημένους στην πειρατεία Τούρκους των παραλιών της Μικράς Ασίας και σε Χριστιανούς που με αμοιβή ή με τη βία «αγγαρικώ τρόπω εισαχθέντας εν τω στόλω», εντάσσονταν στον οθωμανικό στόλο.

Βέβαια, η άσκηση της πειρατείας, προϋπέθετε την ύπαρξη πλοίων και την επάνδρωσή τους με τα κατάλληλα πληρώματα.
Οι Τούρκοι διοικητές των παραλιακών περιοχών της Μικράς Ασίας (σαντζάκ μπέηδες), χάρη στη θέση που κατείχαν αλλά και τις στενές σχέσεις τους με την Πύλη, χρηματοδοτούσαν πειρατικές επιχειρήσεις Τούρκων.
Ο Κορκούδ, γιος του σουλτάνου Βαγιαζήτ Β’, μέχρι το 1512 ενίσχυσε και υποστήριξε πολλούς πειρατές έχοντας ως έδρα άλλοτε την Αττάλεια και άλλοτε τη Μαγνησία της Μικράς Ασίας.

Χρηματοδότες των Τούρκων πειρατών ήταν επίσης οι μπέηδες της Λευκάδας, της Αυλώνας, ο Chayrbech της Αιγύπτου μετά το 1517 και οι ισχυροί πασάδες της Κωνσταντινούπολης, που τοποθετούσαν τις επενδύσεις τους στη χρηματοδότηση της πειρατείας και στη χρηματοδότηση του εμπορίου.
Η στάση της Πύλης απέναντι στους Τούρκους πειρατές ήταν συνήθως αντιφατική. Ενώ για την καταστολή της πειρατείας των χριστιανών απαιτούσαν την έμπρακτη συνδρομή των Βενετών, ευνοούσαν και υπέθαλπαν, και σπάνια περιόριζαν τη δράση των Τούρκων, ανάλογα με τις συνθήκες.
Καταδίωκαν τους Τούρκους πειρατές, μόνο όταν η δράση τους γινόταν υπερβολικά ανεξάρτητη και υπηρετούσε τα άμεσα προσωπικά τους συμφέροντα και όχι τη γενικότερη πολιτική φθορά των αντιπάλων της οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Τούρκου πειρατή Καραδορμή, που συνεργαζόταν με τις οθωμανικές αρχές, οι οποίες όμως αργότερα κάνοντας στροφή 180 μοιρών τον καταδίωξαν και τελικά τον εξόντωσαν.
Φυσικά, κορυφαίος όλων των Τούρκων πειρατών, ήταν ο περιβόητος Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα, στην πλούσια δράση του οποίου θα αναφερθούμε σε μελλοντικό μας άρθρο.
Από όσα αναφέραμε παραπάνω, νομίζουμε γίνεται ξεκάθαρο ότι οι πρόγονοι του κυρίου Ερντογάν, για τους οποίους συχνά πυκνά υπερηφανεύεται, ήταν «ληστές και πειρατές». Καλό είναι, όταν αναφέρεται σε ιστορικά γεγονότα, να είναι περισσότερο προσεκτικός, γιατί εκτίθεται ανεπανόρθωτα, αν και μάλλον αυτό είναι το τελευταίο που τον ενδιαφέρει…

Πηγές: ΝΙΚΟΣ ΚΑΝΑΚΑΡΗΣ, «ΠΕΙΡΑΤΕΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΘΑΛΑΣΣΕΣ», εκδόσεις ΑΓΝΩΣΤΟ ,2005.
ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΚΡΑΝΤΟΝΕΛΛΗ, «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΕΙΡΑΤΕΙΑΣ ΣΤΟΥΣ ΠΡΩΤΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ 1390-1538», ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΩΝ ΤΗΣ «ΕΣΤΙΑΣ» 2015.