Βόρεια Ελλάδα: Ο ποταμός στέγνωσε, η λίμνη εξαφανίστηκε

«Κάποτε ακούγαμε δυνατή τη βοή του ποταμού Τραυού, η κύρια πηγή του οποίου βρίσκεται στο χωριό μου. Τώρα ο ποταμός σχεδόν στέγνωσε και σώπασε. Η στάθμη του από ένα μέτρο που ήταν, έπεσε στα 8 με 10 εκατοστά» λέει στην «Κ» ο συνταξιούχος δικηγόρος, παρατηρώντας ότι άρχισε να μειώνεται η στάθμη του με μεγάλη ταχύτητα, πέρυσι την άνοιξη.

Στην πραγματικότητα, ο Τραυός είναι ένα μόνο από τα πολλά υδάτινα σώματα της Βόρειας Ελλάδας τα οποία εκπέμπουν SOS λόγω των μειωμένων τιμών υετού (βροχοπτώσεις), των αυξημένων θερμοκρασιών και της μειωμένης συσσώρευσης και τήξης χιονιού κατά τους ανοιξιάτικους μήνες.

«Τον Μάρτιο είχαμε κάποιες λίγες βροχούλες, αλλά δεν ήταν ικανές να ανεβάσουν τα αρτεσιανά και να τροφοδοτήσουν το ποτάμι. Φέτος δεν είδαμε ούτε καν χιόνι στο χωριό μου» περιγράφει προβληματισμένος ο κ. Πουπουζής. «Ακόμα και στην κορυφή του Παπίκιου στα 1.460 μέτρα η χιονοκάλυψη δεν ξεπέρασε τα 10 εκατοστά, ενώ λόγω υψηλής θερμοκρασίας το χιόνι έλιωσε αμέσως»

Τα υδατικά σώματα της Κεντρικής Μακεδονίας βρίσκονται σε σημαντική κρίση τα τελευταία 2  χρόνια

Επικαλούμενος τα μετεωρολογικά δεδομένα της ΕΜΥ για τις αποκλίσεις των βροχοπτώσεων και της θερμοκρασίας στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια και βασιζόμενος στις παρατηρήσεις παροχής ποταμών και στάθμης λιμνών, ο Αθανάσιος Λούκας, καθηγητής Τεχνικής Υδρολογίας – Διαχείρισης και Αξιοποίησης Υδατικών Πόρων στο Τμήμα Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ξεκαθαρίζει πως «τα υδατικά σώματα της Κεντρικής Μακεδονίας βρίσκονται σε σημαντική κρίση τα τελευταία 2 με 2,5 έτη».

«Αν ορίσουμε επίπεδα επικινδυνότητας (κόκκινο για την υψηλή επικινδυνότητα, πορτοκαλί για τη σημαντική επικινδυνότητα και κίτρινο για μέση-χαμηλή επικινδυνότητα/επίπεδο επιφυλακής), τότε μπορούμε να διακρίνουμε, τουλάχιστον εμπειρικά, την κατάσταση επικινδυνότητας στα υδάτινα σώματα της Βόρειας Ελλάδας» περιγράφει ο καθηγητής. «Για παράδειγμα, η λίμνη Δοϊράνη και άλλες μικρότερες λίμνες βρίσκονται στο κόκκινο. Στο πορτοκαλί βρίσκεται ο ποταμός Στρυμώνας και ο ταμιευτήρας της λίμνης Κερκίνης. Επίσης, προβλήματα αντιμετωπίζουν οι λίμνες Πρέσπες (πορτοκαλί) και, ενδεχομένως, θα αντιμετωπίσουν προβλήματα ο ποταμός Νέστος (και οι δύο σημαντικοί ταμιευτήρες Θησαυρού και Πλατανόβρυσης) και η λίμνη Βιστωνίδα (πορτοκαλί-κίτρινο). Είναι πιθανόν, αργότερα φέτος να αντιμετωπίσει πρόβλημα και ο ποταμός Εβρος (κίτρινο), αν και δεν φαίνεται με τα μέχρι σήμερα στοιχεία να υπάρχει πρόβλημα».

Ξηρασία ορατή από τους δορυφόρους της NASA

Η Αλεξάνδρα Γκεμιτζή, καθηγήτρια στο τμήμα Μηχανικών Περιβαλλοντολόγων στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης και επικεφαλής ενός Παρατηρητηρίου ξηρασίας στον νομό Ροδόπης, ξεκαθαρίζει πως η ξηρασία είναι ένα φαινόμενο που δεν εκδηλώνεται με τον άμεσο τρόπο των πλημμυρών και των πυρκαγιών. Αποτελεί ωστόσο έναν ύπουλο εχθρό που γίνεται αντιληπτός μόνο όταν πλέον έχει προκαλέσει σημαντικές και συχνά δύσκολα αντιμετωπίσιμες επιπτώσεις.

Δυστυχώς στη χώρα μας δεν υπάρχει κάποια συντονισμένη προσπάθεια παρατήρησης του ανησυχητικού αυτού φαινομένου και η παρακολούθηση επαφίεται σε λίγους επιστήμονες που από ερευνητικό ενδιαφέρον ασχολούνται με το συγκεκριμένο θέμα.

Ενώ, όπως υπογραμμίζει, οι σύγχρονες τεχνολογικές πρόοδοι και οι δορυφορικές παρατηρήσεις επιτρέπουν πλέον στους επιστήμονες να έχουν μια καλύτερη γνώση για τη ξηρασία, «δυστυχώς στη χώρα μας δεν υπάρχει κάποια συντονισμένη προσπάθεια παρατήρησης του ανησυχητικού αυτού φαινομένου και η παρακολούθηση επαφίεται σε λίγους επιστήμονες που από ερευνητικό ενδιαφέρον ασχολούνται με το συγκεκριμένο θέμα».

Η ίδια μας παρέθεσε τα δεδομένα που αναλύει το τελευταίο διάστημα για τη Βόρεια Ελλάδα

Χαρακτηριστικές είναι οι εικόνες της εδαφικής υγρασίας, όπως αυτή καταγράφεται από τη δορυφορική αποστολή της NASA Soil Moisture Active Passive (SMAP). Στο Σχήμα 1 φαίνονται οι περιοχές της χώρας που εμφάνισαν αρνητικές ανωμαλίες εδαφικής υγρασίας κατά την άνοιξη των ετών 2021, 2022 και 2023, σε σχέση με τον μέσο όρο 2015 – 2023.

Χαρακτηριστική είναι η εικόνα της άνοιξης 2023, όπου η περιοχή του Εβρου εμφανίζεται με εξαιρετικά μεγάλη αρνητική ανωμαλία εδαφικής υγρασίας. Στην περιοχή αυτή, λίγους μήνες μετά, εκδηλώθηκε η καταστροφική πυρκαγιά στο δάσος της Δαδιάς, τον Αύγουστο του 2023, ενώ γίνεται αντιληπτό πόσο χρήσιμη είναι η παρακολούθηση της παραμέτρου αυτής.

Χαρακτηριστική είναι η εικόνα της άνοιξης 2023, όπου η περιοχή του Εβρου εμφανίζεται με εξαιρετικά μεγάλη αρνητική ανωμαλία εδαφικής υγρασίας. Στην περιοχή αυτή, λίγους μήνες μετά, εκδηλώθηκε η καταστροφική πυρκαγιά στο δάσος της Δαδιάς

Αντίστοιχα αποτελέσματα βλέπουμε παρατηρώντας την εδαφική υγρασία όπως αποτυπώνεται στο δίκτυο μετρήσεων που έχει εγκαταστήσει το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης στον νομό Ροδόπης. Στο Σχήμα 2 παρουσιάζεται με γκρι γραμμή η εδαφική υγρασία όπως καταγράφεται από τους αισθητήρες εδάφους, ενώ με πορτοκαλί βλέπουμε τη δορυφορικά καταγεγραμμένη εδαφική υγρασία για τη συγκεκριμένη περιοχή. Παρατηρούμε ότι τα δύο σύνολα δεδομένων, αν και διαφορετικά από τη φύση τους, έχουν συγκρίσιμες τιμές και αποτυπώνουν τη σταδιακή μείωση της εδαφικής υγρασίας από το 2021 και μετά. Δεν είναι να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι στη συγκεκριμένη περιοχή, όπου δεν είχαμε συνηθίσει να βλέπουμε μεγάλες δασικές πυρκαγιές, εκδηλώθηκαν καταστροφικές δασικές πυρκαγιές (Παπίκιο Oρος) κατά τον Οκτώβρη του 2022, αλλά και τον Αύγουστο του 2023.

Τα ίδια αποτελέσματα επιβεβαιώνονται από τη δορυφορική αποστολή της NASA σε συνεργασία με τη Γερμανική Υπηρεσία Διαστήματος, GRACE η οποία καταγράφει τις μεταβολές της συνολικής ποσότητας υδάτων (επιφανειακά ύδατα, χιόνι, εδαφική υγρασία, υπόγεια ύδατα). Για την περιοχή της Βόρειας Ελλάδας (Σχήμα 3) παρατηρούμε ότι από το 2015 έχει ξεκινήσει μια περίοδος εξάντλησης των αποθεμάτων νερού.

Τα αποτελέσματα δυστυχώς έχουν αρχίσει να γίνονται εμφανή στην παραγωγικότητα της βλάστησης. Στο Σχήμα 4 βλέπουμε την παραγωγικότητα της βλάστησης κατά την άνοιξη του 2018 και την άνοιξη του 2023. Η παραγωγικότητα όπως καταγράφεται δορυφορικά, αποτυπώνει τη φωτοσυνθετική ικανότητα των φυτών και συνδέεται άμεσα με την αγροτική παραγωγή (Sazib et al., 2022). Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι η αποσταθεροποίηση του υδρολογικού κύκλου επιδρά αρνητικά και σε όλα τα εξαρτώμενα οικοσυστήματα και έχει επιπτώσεις στη ζωή μας.

Αντίστοιχα δεδομένα έχουμε και από την παρακολούθηση επιφανειακών υδάτινων σωμάτων. Μια χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή της Πικρολίμνης στην Κεντρική Μακεδονία, όπως φαίνεται στο Σχήμα 5. Στην εικόνα αυτή βλέπουμε ότι η συγκεκριμένη λίμνη έχει σχεδόν εξαφανιστεί.

Η “διαδρομή” της ξηρασίας

Τη λίμνη της Βιστωνίδας στα σύνορα των νομών Ξάνθης και Ροδόπης, εκτός από τον Τραυό, τροφοδοτούν (με γλυκό νερό) και οι ποταμοί Κόσυνθος και Κομψάτος. Οταν η παροχέτευση των τριών ποταμών πέφτει, λόγω έλλειψης βροχοπτώσεων όπως συμβαίνει το τελευταίο διάστημα, το θαλασσινό νερό βρίσκει περισσότερο χώρο για να εισχωρήσει, διαταράσσοντας έτσι την ισορροπία της.

Οι βίαιες εναλλαγές στο περιβάλλον της λίμνης όπως και η εισβολή αυτού του «διαβόλου» που αγαπάει τα ζεστά νερά, του μπλε κάβουρα, μας έχουν διαλύσει. Εχουν εξαφανιστεί τα γριβάδια και τα χέλια

Ο Γιώργος Γκίλης, πρόεδρος του Αλιευτικού Συνεταιρισμού Βιστωνίδας γνωρίζει από πρώτο χέρι τις επιπτώσεις που έχει η μείωση των γλυκών νερών στη Βιστωνίδα. «H λίμνη ήταν κάποτε 65.000 στρέμματα και τώρα είναι 40.000. Κάποτε έφτανε και τα 4 μέτρα βάθος, τώρα το πιο βαθύ της σημείο δεν ξεπερνά τα 2,5 μέτρα» περιγράφει, εξηγώντας στη συνέχεια τους λόγους που συμβαίνει αυτό: «Oταν πιάνουμε 40, 41 και 42 βαθμούς Κελσίου, το νερό βράζει και εξατμίζεται. Οταν έχουμε ακραίες πλημμύρες, τα ποτάμια μεταφέρουν στη λίμνη φερτά υλικά, προκαλώντας προσχώσεις. Είτε θα βρέχει πάρα πολύ είτε καθόλου, όπως αυτή την περίοδο».

Οι παραπάνω συνθήκες έχουν δημιουργήσει σημαντικό πρόβλημα στους ψαράδες. «Οι βίαιες εναλλαγές στο περιβάλλον της λίμνης όπως και η εισβολή αυτού του “διαβόλου” που αγαπάει τα ζεστά νερά, του μπλε κάβουρα, μας έχουν διαλύσει. Εχουν εξαφανιστεί τα γριβάδια και τα χέλια. Η παραγωγή της αθερίνας πέφτει διαρκώς. Οταν μπήκα στον συνεταιρισμό το 1992 πιάναμε μέχρι και 300 τόνους αθερίνας τον χρόνο. Τη χρονιά που πέρασε πέσαμε στους 30 τόνους, από 80 πρόπερσι».

Θερμαίνεται με μεγαλύτερο ρυθμό

Ο Σταύρος Ντάφης, φυσικός-μετεωρολόγος Ph.D και συνεργάτης στα meteo.gr και climatebook.gr του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών λέει στην «Κ» πως η Βόρεια Ελλάδα, τα τελευταία 30 τουλάχιστον χρόνια, θερμαίνεται με τον μεγαλύτερο ρυθμό σε σχέση με τις υπόλοιπες περιοχές της χώρας μας και παρουσιάζει το μέγιστο στην τάση αύξησης ημερών ξηρασίας.

Τα παραπάνω στοιχεία προκύπτουν τόσο από επίγειες παρατηρήσεις των μετεωρολογικών σταθμών, όσο και από δεδομένα αριθμητικών μοντέλων (που λαμβάνουν υπόψη και τους μετεωρολογικούς σταθμούς) της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Κλίματος Copernicus.

Η περσινή χρονιά ήταν σύμφωνα με τον κ. Ντάφη ένα έτος-«σταθμός» για την κλιματική αλλαγή στη χώρα μας. «Σύμφωνα με την κλιματική αποτίμηση για το 2023, η οποία δημοσιεύτηκε από το Climatebook.gr, για ακόμη μια χρονιά στη Βόρεια Ελλάδα καταγράφηκαν οι υψηλότερες αποκλίσεις θερμοκρασίας σε όλη τη χώρα. Επίσης η Βορειοανατολική Ελλάδα δέχθηκε πολύ λιγότερες ημέρες βροχοπτώσεων και μικρότερα ύψη βροχής από τη μέση τιμή των τελευταίων 30 ετών. Επιπρόσθετα, στα ορεινά της Μακεδονίας και της Θράκης παρατηρείται η μεγαλύτερη μείωση της περιόδου χιονοκάλυψης, μείωση του πάχους χιονιού που συγκεντρώνεται ανά έτος και αύξηση του υψομέτρου στο οποίο σημειώνονται οι χιονοπτώσεις. Παρόμοιες συνθήκες κατά την τελευταία ειδικά δεκαετία καταγράφουμε και σε όλα τα Βαλκάνια, στα ορεινά των οποίων οι λεκάνες απορροής ποταμών καταλήγουν στη χώρα μας».

Ο κ. Λούκας, βασιζόμενος σε δεδομένα της ΕΜΥ, υπογραμμίζει πως ο φετινός χειμώνας (Δεκέμβριος 2023 – Φεβρουάριος 2024) ήταν ο θερμότερος από το 1960. «Η μέση θερμοκρασία τον χειμώνα 2023-2024 ήταν κατά 2,3oC υψηλότερη από τον μέσο όρο της περιόδου 1981-2010 και 0,2oC υψηλότερη από τον μέχρι πρότινος θερμότερο χειμώνα του 2020/21. Οι μεγαλύτερες αποκλίσεις της μέσης θερμοκρασίας του χειμώνα 2023-2024 από τη μέση τιμή 1981-2010 σημειώθηκαν στη Βόρεια Ελλάδα σε περιοχές της ανατολικής Θράκης και νησιά του βορείου Αιγαίου».

Η Δοϊράνη εκπέμπει SOS

Αλλη μια λίμνη που προκαλεί έντονο προβληματισμό είναι η Δοϊράνη. Η χώρα μας μοιράζεται τον σπουδαίο αυτό υγροβιότοπο της νοτιοανατολικής Ευρώπης, με τη Βόρεια Μακεδονία.

Σύμφωνα με τον Γιάννη Μιχαηλίδη, ιχθυολόγο στην Περιφερειακή Ενότητα Κιλκίς, τα νερά έχουν υποχωρήσει κατά 20 με 30 μέτρα από την ακτή τον τελευταίο ένα χρόνο. Ο κ. Μιχαηλίδης λέει πως αντίστοιχο πρόβλημα είχε δημιουργηθεί λόγω ξηρασίας και την περίοδο 2012 – 2013. Τα χρόνια που ακολούθησαν, σταδιακά επανήλθε στα κανονικά της επίπεδα, με αποτέλεσμα τα έτη 2018 και 2019 να βρίσκεται πολύ καλή κατάσταση.

Από το 2020-2021 όμως, το πρόβλημα έκανε ξανά την εμφάνισή του. Η μείωση των βροχοπτώσεων, οι ακραίες θερμοκρασίες τα καλοκαίρια και οι πολύ ήπιοι χειμώνες των δύο τελευταίων ετών, έριξαν τη στάθμη της λίμνης πάνω από ένα μέτρο.

Το πλήγμα που δέχεται ο υγροβιότοπος είναι σημαντικό όπως αναφέρει ο ιχθυολόγος που παρατηρεί τη λίμνη εδώ και δύο δεκαετίες. «Μειώνεται ο ζωτικός χώρος των υδρόβιων οργανισμών. Οταν η λίμνη “τραβιέται” πιο μέσα, χάνονται τα φυσικά πεδία αναπαραγωγής των ψαριών, τα οποία βρίσκονται κοντά στην ακτή. Πρόβλημα αντιμετωπίζουμε και με την παράκτια βιοποικιλότητα. Και μιλάμε για λίμνη ενταγμένη στο δίκτυο Natura, όπου κάνουν την εμφάνισή τους ο αργυροπελεκάνος και η λαγγόνα, δύο απειλούμενα είδη παγκοσμίως. Αν συνεχιστεί το φαινόμενο θα υπάρξει πρόβλημα γι’ αυτά τα είδη».

Μιλάμε για λίμνη ενταγμένη στο δίκτυο Natura, όπου κάνουν την εμφάνισή τους ο αργυροπελεκάνος και η λαγγόνα, δύο παγκοσμίως απειλούμενα είδη

Στην ίδια περιφερειακή ενότητα, στα σύνορα με τη Θεσσαλονίκη, σοκαριστική είναι η εικόνα της Πικρολίμνης, της μοναδικής στην ηπειρωτική Ελλάδα με αλμυρό νερό. Η Πικρολίμνη η οποία στέγνωνε τα καλοκαίρια, τη χρονιά που πέρασε παρέμεινε στεγνή στο μεγαλύτερο μέρος της και το φθινόπωρο και το χειμώνα.

Σε δύσκολη θέση και οι γεωργοί

Ο αγροτικός πληθυσμός δεν μένει ανεπηρέαστος από τις βίαιες αλλαγές των κλιματολογικών συνθηκών.

O Βασίλης Ιωαννίδης, γεωπόνος στη Διεύθυνση Αγροτικής Οικονομίας & Κτηνιατρικής στην Περιφερειακή Ενότητα Κιλκίς, σημειώνει πως μετά την άνοιξη του 2023 οι πολλές και συνεχόμενες βροχοπτώσεις δημιούργησαν δύσκολες συνθήκες για την ανάπτυξη των φυτών, με έξαρση των μυκητολογικών προσβολών αλλά και ακαρπία σε πολλά είδη καλλιεργειών. Εξίσου καταστρεπτικές όμως είναι και οι συνθήκες που επικρατούν και το 2024.

«Μόνο που το 2024 τα ακραία καιρικά φαινόμενα χαρακτηρίζονται από μειωμένες βροχοπτώσεις» λέει, αναφέροντας πως «οι πρώτες αρνητικές ενδείξεις ήρθαν το φθινόπωρο του 2023 με τη σπορά των σιτηρών να καθυστερεί τουλάχιστον δύο μήνες».

Λόγω των υψηλών θερμοκρασιών η ανάπτυξη των καλλιεργειών είναι ήδη μπροστά από την εποχή της, κάτι που τις καθιστά ευάλωτες στις καιρικές συνθήκες. Την ίδια ώρα, οι ανάγκες για νερό σε όλο το Κιλκίς είναι αυξημένες.

Σύμφωνα με τον έμπειρο γεωπόνο, δυστυχώς τα μηνύματα από τις πλαγιές του όρους Πάικο, όπου βρίσκεται ένα από τα μεγαλύτερα καστανοδάση της Ελλάδας, δεν είναι καλά. «Οι παραγωγοί ανησυχούν για τις μικρές ποσότητες νερού που έχουν μέχρι σήμερα πέσει στα χωράφια τους. Λόγω των υψηλών θερμοκρασιών η ανάπτυξη των καλλιεργειών είναι μπροστά από την εποχή τους, κάτι που τις καθιστά ευάλωτες στις καιρικές συνθήκες. Την ίδια ώρα, οι ανάγκες για νερό σε όλο το Κιλκίς είναι αυξημένες. Φυσικές υδατοδεξαμενές, όπως ο Γαλλικός ποταμός, η λίμνη Μεταλλείου, η Δοϊράνη αλλά και πολλά μικρά φράγματα στα όρη Πάικο, Μπέλλες και Κρούσια, έχουν χάσει μεγάλο όγκο νερού και έχουν συρρικνωθεί, γεγονός που “φωνάζει” πως το ισοζύγιο νερού στην περιοχή είναι αρνητικό. Η κατάσταση το πιθανότερο είναι να δυσκολέψει όταν θα ανέβει και η θερμοκρασία περιβάλλοντος» εξηγεί.