Ξερολιθιά, η παγκόσμια

Αν και ταπεινή κατασκευή, η αξία της είναι διαχρονική. Και προστατεύεται από την UNESCO ως μνημείο άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς.

Ξερολιθιές, λιθοζώναρα, τράφοι. Αλλού, αιμασιές, χαλάκια, δαμάκια, λούροι. Οι ονομασίες αλλάζουν από περιοχή σε περιοχή, αλλά το έργο είναι πάντα το ίδιο: ένα κομψοτέχνημα λαϊκής αρχιτεκτονικής χτισμένο με αριστουργηματική απλότητα, το οποίο προσφέρει, μεταξύ πολλών άλλων, γόνιμο έδαφος σε άγονους τόπους.

Παρότι δεν είναι γνωστό, οι τόσο χαρακτηριστικές για το ελληνικό τοπίο ξερολιθιές απασχολούν την παγκόσμια επιστημονική κοινότητα εδώ και χρόνια. Δεκαέξι διεθνή συνέδρια με θέμα τα ξερολιθικά κτίσματα έχουν γίνει από το 1987 έως σήμερα, με πρωτεργάτη τον αρχιτέκτονα Γιώργο Πετράκη, ενώ το 1998 συστάθηκε και η Διεθνής Ένωση για τη Διεπιστημονική Μελέτη της Ξερολιθιάς (ΔΕΕΞ). Το 2015 η τέχνη της ξερολιθιάς εντάχθηκε στον εθνικό κατάλογο Νεότερου Πολιτιστικού Αποθέματος και Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Υπουργείου Πολιτισμού και έπειτα η Ελλάδα, σε συνεργασία με την Κύπρο, αλλά και τη Γαλλία, την Ελβετία, την Ισπανία, την Ιταλία, την Κροατία και τη Σλοβενία, κατέθεσε πρόταση στην UNESCO για την ένταξή της στα Μνημεία Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας, η οποία εγκρίθηκε τον περασμένο Νοέμβριο.

Συνδεδεμένες στο μυαλό των περισσοτέρων με τις Κυκλάδες, οι ξερολιθιές είναι οι πιο ταπεινές κατασκευές με πολύπλευρη αξία. Ουσιαστικά πρόκειται για πέτρινα τοιχία αντιστήριξης, χάρη στα οποία δημιουργούνται οι αναβαθμίδες ή πεζούλες: οι μικρές επίπεδες εκτάσεις στις πλαγιές λόφων και βουνών που μοιάζουν με σκαλοπάτια και είναι πρόσφορες για καλλιέργεια. Δίχως αυτές οι απότομες πλαγιές δεν θα μπορούσαν να καλλιεργηθούν και οι κάτοικοι άγονων περιοχών θα δυσκολεύονταν να επιβιώσουν και να μείνουν στον τόπο τους.

Η τεχνική της κατασκευής τους είναι αυτή που κάνει τη διαφορά: φτιαγμένες από σκέτες πέτρες κουμπωμένες μεταξύ τους και όχι δεμένες με συνδετικό κονίαμα, όπως το τσιμέντο ή η λάσπη, οι ξερολιθιές προστατεύουν από τις πλημμύρες, αφού συγκρατούν τα νερά της βροχής διοχετεύοντάς τα ομαλά, καθώς και από τη διάβρωση του εδάφους, ενώ ενισχύουν τη βιοποικιλότητα, αφού γίνονται ενδιαίτημα για ερπετά και έντομα. Η τεχνική λέγεται «εν ξηρώ» και οι πέτρες που χρησιμοποιούνται συλλέγονται από το ίδιο σημείο.

Μαζί με τις ξερολιθιές συχνά συνυπάρχουν και ξερολιθικά χαμηλά κτίσματα, φτιαγμένα με την ίδια τεχνική, που συνήθως λειτουργούν ως αποθήκες ή ως χώρος ξεκούρασης των αγροτών. Χαρακτηριστική περίπτωση είναι τα κρητικά μιτάτα, αλλά και οι «βόλτοι» της Λευκάδας. Ξερολιθιά χρησιμοποιείται ακόμη και για την απλή περίφραξη αγροτοκτηνοτροφικών εγκαταστάσεων, ενώ με την ίδια τεχνική είναι φτιαγμένα λιοτρίβια, νεροτριβές, σκαλοπάτια, λιθόστρωτα, μελισσόσπιτα, αλώνια, πατητήρια, πηγάδια, γεφύρια.

Ξερολιθικό συγκρότημα με αλώνι στη Λευκάδα. (Φωτογραφία: ΟΛΓΑ ΧΑΡΑΜΗ)

Η τεχνογνωσία που περνά από γενιά σε γενιά, ο καθορισμός του τοπίου σε βάθος χρόνου, η οικολογική αξία, αλλά και η κοινωνική διάσταση των ξερολιθιών είναι μερικοί από τους λόγους που η UNESCO αγκάλιασε την τέχνη τους. «Στην Ελλάδα τα ξερολιθικά κτίσματα είναι σχετικά απαξιωμένα. Διεθνώς είναι σε άλλο επίπεδο. Η ένταξη στην UNESCO θεωρώ ότι θα κινητοποιήσει και τους Έλληνες, που μέχρι τώρα δεν είχαν αντιληφθεί τη σημασία τους. Ήδη μάλιστα έχουν ξεκινήσει προγράμματα ευαισθητοποίησης. Η τέχνη άλλωστε είναι συνυφασμένη με την προστασία του περιβάλλοντος», λέει η Ιουλία Παπαευτυχίου, δρ αρχιτέκτων του ΕΜΠ και αντιπρόεδρος της ΔΕΕΞ, υπεύθυνη του τομέα Ελλάδας-Αιγαίου.

Αιώνια τέχνη

Αν και η χρήση και η κατασκευή των ξερολιθιών έχει περιοριστεί ανησυχητικά, καθώς απαιτεί και κόπο και χειρωνακτική εργασία κατόπιν –τα σύγχρονα αγροτικά μηχανήματα δεν έχουν πρόσβαση στις πεζούλες–, η αξία τους είναι αναμφισβήτητη. Η ίδια τεχνική φαίνεται ότι χρησιμοποιείται από τους προϊστορικούς χρόνους και δεν είναι μόνο ελληνικό προνόμιο – από τα Βαλκάνια και τις μεσογειακές χώρες μέχρι τις ρυζοκαλλιέργειες της Ινδονησίας και τα τοπία της Αιθιοπίας η τέχνη της ξερολιθιάς είναι κοινή εν πολλοίς. Από τα αρχαιότερα ξερολιθικά κτίσματα στην Ελλάδα είναι τα δρακόσπιτα, τα οποία χρησιμοποιούνταν ως λατρευτικοί χώροι ή κατοικίες των λατόμων, αλλά ανήκουν στην κατηγορία των μνημείων. Ξερολιθικές αγροκτηνοτροφικές κατασκευές στα νησιά και στην Κρήτη χρονολογούνται ανεπίσημα ακόμη και στους ρωμαϊκούς χρόνους, αν και οι ασφαλείς χρονολογήσεις φτάνουν έως την Ενετοκρατία.

«Δεν είναι τυχαίο ότι είναι τόσο παλιά τεχνική. Γι’ αυτό και πρέπει να διασωθεί. Με τη χρήση της ξερολιθιάς μπορεί να αποφευχθεί η ερημοποίηση, που ήδη είναι εμφανής σε πολλά μέρη της Ελλάδας. Αν οι ξερολιθιές συνεχίσουν να εγκαταλείπονται, η γη θα πάψει να βλασταίνει και θα συντελεστεί οικολογική καταστροφή. Επιπλέον, έχουν ιστορική, πολιτισμική, αρχαιολογική, κοινωνιολογική, αρχιτεκτονική, εθνολογική, γεωπονική και οικονομική αξία. Σε πολλές περιοχές όπου νέοι επιστρέφουν και ασχολούνται με τη γεωργία οι ξερολιθιές ζωντανεύουν – είναι ιδανικές για βιολογικές καλλιέργειες. Γι’ αυτό και η ίδια η τέχνη θα πρέπει να αρχίσει να διδάσκεται», συμπληρώνει η κ. Παπαευτυχίου.

Νεόκτιστο διαχωριστικό τοιχίο με την τεχνική της ξερολιθιάς στην Άνδρο. Συνήθως στην ύπαιθρο οι επάνω πέτρες τοποθετούνται κάθετα, για να μην παρασύρονται από τα ζώα. (Φωτογραφία: ΠΑΥΛΟΣ ΦΥΣΑΚΗΣ)

Μια ξερολιθιά χτίζεται σε συνάρτηση με την κλίση του εδάφους, τον προσανατολισμό της πλαγιάς, την ποιότητα του χώματος και της πέτρας. Οι μάστορες υπολογίζουν τον αέρα, τον ήλιο, τη βροχή. «Αν μας έβλεπε κανείς την ώρα της κατασκευής, δεν θα χρειαζόταν να πω τίποτα. Θα καταλάβαινε αμέσως γιατί η τέχνη της ξερολιθιάς είναι τόσο σοφή», λέει ο Τόλης Νάκος, τρίτη γενιά πετράς με καταγωγή από το Κεράσοβο, μαστοροχώρι της Ηπείρου,και ένας από τους λίγους νέους που συνεχίζουν την τέχνη των παππούδων τους. «Σε γενικές γραμμές η λογική είναι να βάζεις στη βάση τις μεγάλες πέτρες και ψηλά τις μικρότερες, ωστόσο η ουσία είναι στο πλέξιμο της πέτρας. Να είναι τόσο δεμένο το σύνολο, ώστε, αν δεχτεί φορτίο, να αντέξει σαν ένα σώμα.

Το πολύτιμο όμως με την ξερολιθιά είναι ότι την ίδια στιγμή οι πέτρες έχουν και ελευθερία κίνησης. Αν γίνει δηλαδή σε ένα σημείο ζημιά, δεν θα γκρεμιστεί ολόκληρη όπως στη συμβατική τοιχοποιία, και μάλιστα θα είναι και επισκευάσιμη. Το ελάχιστο κενό εκτονώνει τη δύναμη», λέει ο Τόλης Νάκος και καταλήγει: «Είναι πολύ σημαντικό ότι όλα γίνονται με απλά εργαλεία. Και μπορείς να κάνεις από τις πιο απλές κατασκευές, όπως τα διαχωριστικά τοιχία, μέχρι ολόκληρα σπίτια. Έως και τούνελ είχαν φτιάξει οι παλιοί μάστορες. Υπάρχει σε φωτογραφία σε ένα καφενείο στην Πυρσόγιαννη Ιωαννίνων. Επιπλέον, η ξερολιθιά εναρμονίζεται υπέροχα με το περιβάλλον. Στο σπίτι μου, στο Κιάτο, όπου έχω μία, έχουν φυτρώσει πάνω της λουλούδια και πρασινάδα. Αντίθετα, το τσιμέντο είναι σαν να μουντζουρώνεις τη φύση».