Τα μυστικά του Ερμή: Πώς βρέθηκε, 2.400 χρόνια μετά, από την Ακρόπολη στην αποχέτευση της Αιόλου

Αρκεί να φανταστεί κανείς τη σκηνή: σε μια έρημη πόλη ένας υπάλληλος του Δήμου Αθηναίων με τη γνωστή στολή εργασίας καλείται να σκάψει για να φτιάξει μια βρομερή αποχέτευση που έχει πρόβλημα στην Αιόλου, στον πεζόδρομο κάτω από τα πλατάνια, ακριβώς απέναντι από την εκκλησία της Αγίας Ειρήνης. Τη στιγμή ακριβώς που νομίζει ότι το πρόβλημα έχει διορθωθεί, εκεί ανάμεσα στα λύματα και τους σωλήνες διακρίνει ένα μαρμάρινο κεφάλι, «εντοιχισμένο» κυριολεκτικά στον πλαϊνό τοιχίο του αγωγού αποχέτευσης. Πότε ακριβώς αποφάσισε κάποιος να κρύψει εκεί το κεφάλι -αρχαιοκάπηλος ή κάποιος άλλος- μένει να πιστοποιηθεί, ωστόσο αυτή η πανέμορφη κεφαλή του Ερμή φαίνεται να δίνει αμέσως τα διαπιστευτήριά της: αρκεί μια απλή σύγκριση για να διαπιστώσει κανείς ότι αυτός ο τύπος συνάδει με εκείνον του «Ερμού Προπυλαίου», έργο του Αλκαμένους, μαθητή του Φειδία. Το πρωτότυπο αυτό έργο ομόρφαινε τη νότια πτέρυγα των Προπυλαίων στην Ακρόπολη και απεικονίζει την κλασική ομορφιά της περιόδου από την οποία προέρχεται, τον 4ο αιώνα π.Χ.: περίτεχνο, αγέρωχο, με το γνωστό νεοαττικό στυλ που ενέπνευσε όλους τους γλύπτες των επόμενων αιώνων. Αλλωστε, εκτός από το περίφημο έργο του Αλκαμένους στο αέτωμα της Ακρόπολης, η Αφροδίτη του, η περίφημη «Αφροδίτη των Κήπων», θεωρείται ένα από τα αριστουργήματα της παγκόσμιας γλυπτικής. Ηταν φυσικό λοιπόν οι γλύπτες να είχαν τον δικό του Ερμή ως πρότυπο όταν έπρεπε να κοσμήσουν τις στήλες τους που έφεραν κατά κόρον τη μορφή του ψυχοπομπού θεού – εξ ου και ονομάστηκαν Ερμαϊκές Στήλες ή Ερμές.

Την είδηση της ανεύρεσης της κεφαλής γνωστοποίησε αμέσως ο δήμαρχος Αθηναίων Κώστας Μπακογιάννης στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και έκανε πολύ γρήγορα τον γύρο του Διαδικτύου. Ηταν, άλλωστε, ένα από τα σπάνια καλά νέα που ακούμε τελευταία, μια σημαντική ανακάλυψη σε μια μουντή μέρα εν μέσω πανδημίας. Κατόπιν ακολούθησε η ανακοίνωση του υπουργείου Πολιτισμού, η οποία γνωστοποιούσε πως, σύμφωνα με τις πρώτες εκτιμήσεις, το γλυπτό χρονολογείται πιθανότατα προς τα τέλη του 4ου ή τις αρχές του 3ου αιώνα π.Χ. και προφανώς αποτελεί κεφαλή του θεού Ερμή από Ερμαϊκή Στήλη.

Οι στήλες αυτές ήταν ιδιαίτερα δημοφιλείς από την αρχαιότητα μέχρι και τα ρωμαϊκά χρόνια και τοποθετούνταν τόσο σε σταυροδρόμια ως οδόσημα όσο και μπροστά από σπίτια φέροντας συνήθως χαραγμένα πάνω τους διάφορα γνωμικά. Ερμές συναντάμε ακόμα και στα γυμναστήρια, όπως στο Γυμνάσιο της Φιγαλείας και στο Γυμνάσιο της Αγοράς των Αθηνών. Στα αρχαϊκά χρόνια οι ερμαϊκές στήλες είχαν ακανόνιστα σχήματα, συνήθως ήταν σωροί από πέτρες (ερμαϊκοί λόφοι) και κατέληγαν, στην πλειονότητά τους, σε ένα σύμβολο, συνήθως ορθωμένο φαλλό. Ο Ηρόδοτος υποστηρίζει ότι πρόκειται για σύμβολα που οι Ελληνες κληρονόμησαν από τους Πελασγούς, αφού αυτοί συνήθιζαν να λαξεύουν πάνω σε πέτρες φαλλούς ή αιδοία. Στη συνέχεια, όμως, και ειδικά στην ανθρωποκεντρική αττική περίοδο τα σύμβολα αυτά απέκτησαν ανθρώπινη μορφή και συγκεκριμένα αυτή του Ερμή, καθώς προτού καθιερωθεί ο «ξένος» θεός Διόνυσος αυτός που συνδεόταν με τη δύναμη ήταν ο Ερμής – και η μορφή του μαζί με τον ορθωμένο φαλλό, που εξακολούθησε να κοσμεί το κάτω μέρος της τετραγωνισμένης πλέον στήλης, ήταν άμεσα συνυφασμένη με τη δύναμη, την ερωτική ορμή και την καλή τύχη.

Ερμαϊκές στήλες υπάρχουν σε όλα τα μουσεία της Ελλάδος – τέτοια περίοπτα γλυπτά έχουμε στην Ακρόπολη, στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, ακόμα και το μουσείο Μπενάκη, αλλά και σε όλο τον κόσμο. Στο Μουσείο της Περγάμου, για παράδειγμα, υπάρχει μια ρωμαϊκή στήλη πανομοιότυπη με αυτή που βρέθηκε στο κέντρο της Αθήνας και παρότι αφορά στη ρωμαϊκή περίοδο είναι σαφές ότι είναι επηρεασμένη από την αττικόμορφη στήλη του Αλκαμένους.

Οι Ερμές, εκτός από λειτουργική, είχαν και λατρευτική-συμβολική χρήση, γι’ αυτό και πολλές φορές απέθεταν στη βάση τους φρούτα, σύκα ή έκαναν μικρές θυσίες. Ως εκ τούτου η καταστροφή τους ήταν συνώνυμη με την κακή τύχη: όταν, για παράδειγμα, καταστράφηκαν παραμονή της εκστρατείας στη Σικελία όλες οι Ερμές που ήταν τοποθετημένες στην αγορά της Αθήνας, οι κάτοικοι της πόλης θεώρησαν σίγουρη την καταστροφή τους και γι’ αυτό έψαχναν εναγωνίως τον υπαίτιο. Οι Ερμοκοπίδες -δηλαδή αυτοί που έκοβαν τους ορθωμένους φαλλούς ή αποκεφάλιζαν τις ερμαϊκές στήλες- ήταν οι βάνδαλοι της εποχής και απόλυτοι καταστροφείς. Ειδικά όταν η πράξη τους σημάδευε κρίσιμα πολιτικά γεγονότα της εποχής θεωρούνταν έως και εχθροί της πόλης. Κι αυτό γιατί οι στήλες διατήρησαν για πολλά χρόνια τον υπέρτατο λατρευτικό τους χαρακτήρα – μέχρι τα ρωμαϊκά χρόνια, οπότε, αν και κράτησαν την ονομασία Ερμές, άρχισαν να αποκτούν τη μορφή σημαντικών προσωπικοτητήτων, ρητόρων, στρατηγών κ.λπ. Ενίοτε είχαν και τη μορφή άλλων θεών εκτός του Ερμή, όπως της Αθηνάς -οπότε η στήλη λεγόταν Ερμαθήνη-, του Ηρακλή (Ερμηρακλής), της Αφροδίτης (Ερμαφρόδιτος, που όμως δεν είχε καμία σχέση με τον γιο του Ερμή και της Αφροδίτης που είχε τα χαρακτηριστικά και των δύο φύλων). Παρέμειναν ωστόσο δημοφιλείς και άξιες λόγου, εκφραστές του πνεύματος της εποχής που απεικόνιζαν. Στη Δήλο, για παράδειγμα, υπάρχουν ερμαϊκές στήλες με υψωμένους φαλλούς μπροστά από τους ναούς του Διονύσου ή του Απόλλωνα (συνήθως οι δύο αυτοί ναοί βρίσκονταν ο ένας δίπλα στον άλλον, εξ ου και ο «διονυσιακός» και «απολλώνιος» χαρακτήρας της θείας τραγωδίας για τον οποίο έκανε εκτενή λόγο ο Νίτσε). Η τελική εξέλιξη των ερμαϊκών στηλών είναι οι γνωστές σε όλους προτομές, που υπάρχουν μέχρι σήμερα.

Το τρομερό περιστατικό με τις Ερμαϊκές Στήλες που περιγράφει ο Θουκυδίδης

Είναι γνωστό πλέον τοις πάσι το περιστατικό με την καταστροφή των Ερμαϊκών Στηλών που αφηγείται ο Θουκυδίδης,  με διαφορετικό ωστόσο τρόπο απ’ ό,τι ο Ανδοκίδης, ένας από τους δέκα πιο επιφανείς ρήτορες της αρχαιότητας. Το περιστατικό αυτό ήταν πολύ σημαντικό γιατί επηρέασε την αποφασιστικότητα των Αθηναίων στον πόλεμο, οι οποίοι ήταν έτοιμοι να εκστρατεύσουν στη Σικελία. Αλλωστε ο Θουκυδίδης το αναφέρει ως ένα από αυτά τα απρόβλεπτα -ήσσονος σημασίας- περιστατικά τα οποία αποκτούν καταλυτικό ρόλο στη συνέχεια – πολύ μεγαλύτερο από την αρχική τους πρόβλεψη.

Για την ακρίβεια, ήταν ξημερώματα της 11ης Μαΐου του 415 π.Χ., όταν όλες οι Ερμαϊκές Στήλες βρέθηκαν βανδαλισμένες – και συγκεκριμένα με κομμένες τις κεφαλές. Η μόνη που είχε μείνει άθικτη ήταν εκείνη που κοσμούσε την οικία του ρήτορα Ανδοκίδη, και γι’ αυτό θεωρήθηκε υπεύθυνος για τη δολιοφθορά, αφού ήταν γνωστό ότι ήταν αντίθετος με πολλές αποφάσεις της Εκκλησίας του Δήμου. Το συμβάν ήταν παραπάνω από τραγικό αφού συνέβη παραμονή της αναχώρησης του αθηναϊκού στόλου για τη Σικελία, ο οποίος αναλάμβανε δράση προκειμένου να επανακτήσει τον έλεγχο στη σικελική αποικία Εγεστα που βρισκόταν σε διαμάχη με την επίσης ελληνική αποικία του Σελινούντα. Ο Θουκυδίδης περιγράφει πολύ γλαφυρά το περιστατικό στις «Ιστορίες» του: «Στο μεταξύ, όμως, συνέβηκε όλοι οι λίθινοι Ερμαί της Αθήνας (είναι οι τετράγωνες αυτές στήλες που κατά το τοπικό έθιμο βρίσκονται μπροστά σε ιδιωτικές κατοικίες αλλά και σε ιερά) να βρεθούν οι περισσότεροι σε μια μόνο νύχτα μέσα με τα πρόσωπά τους σπασμένα. Κανείς δεν γνώριζε τους ενόχους, αλλά προκηρύχθηκαν δημοσία μεγάλες αμοιβές για να τους ανακαλύψουν και ψήφισαν, επίσης, ότι οποιοσδήποτε, είτε πολίτης είτε ξένος είτε δούλος, ήξερε καμίαν άλλη ιεροσυλία, έπρεπε να την καταγγείλει χωρίς φόβο για το άτομό του. Θεωρούσαν το πράμα εξαιρετικά σοβαρό γιατί νόμιζαν ότι ήταν κακό σημάδι για την εκστρατεία και ότι ήταν εκδήλωση συνωμοσίας για να γίνει επανάσταση και να ανατραπεί η δημοκρατία» (Θουκυδίδης, Ιστορία, μτφ. Αγγελου Βλάχου 6. 27.1-3).

Δεν είναι επομένως να απορεί κανείς που η πράξη αυτή των Ερμοκοπιδών έλαβε τεράστιες διαστάσεις, αφού οι στήλες είχαν μεγάλη συμβολική σημασία. Ο πανικός ήταν τέτοιος που ο βανδαλισμός μετατράπηκε σε οιονεί πραξικόπημα ακριβώς επειδή συνέβη παραμονές του απόπλου. Πιστεύοντας ότι ο ένοχος ήταν ο Ανδοκίδης ο δήμος τον κάλεσε σε απολογία, αλλά ο ίδιος είτε δεν γνώριζε, είτε δεν μιλούσε θέλοντας να καλύψει τους δράστες.
Χωρίς χρονοτριβή συνεκλήθη άμεσα η Εκκλησία του Δήμου, η οποία όρισε «ζητητές» -δηλαδή ερευνητές της υπόθεσης- αναθέτοντας τη διεξαγωγή των ερευνών στους Χαρικλή, Διόγνητο και Πείσανδρο. Μάλιστα φρόντισαν να συνοδεύσουν την αποκάλυψη των επικηρυγμένων ενόχων με αμοιβή -«μήνυτρα»-, κάτι πρωτοφανές για την εποχή εκείνη. Αρχικά η δολιοφθορά αποδόθηκε στους πάντοτε υπόλογους Κορίνθιους, αλλά κάποιος μέτοικος κατήγγειλε επώνυμα τον Αλκιβιάδη, τον οποίο θεωρούσαν ανέκαθεν επικίνδυνο και ταραξία, υποστηρίζοντας, επίσης, ότι τελούσε στην οικία του παράνομα τα Ελευσίνια Μυστήρια. Ως ασεβής επομένως δεν θα το είχε σε τίποτα να αποκεφαλίσει τις Ερμές – μάλιστα ο ίδιος μέτοικος ανέφερε ότι είχε και συνενόχους, τον Νικιάδη και τον Μέλητο. Το παράδοξο είναι ότι έξαλλος ο Αλκιβιάδης, ο οποίος ήταν έτοιμος να αποπλεύσει για τη Σικελία, μαθαίνοντας τα νέα ζήτησε ο ίδιος να δικαστεί ξέροντας ότι έχει τεράστια επιρροή στο πλήθος και ότι θα μπορούσε να γυρίσει την υπόθεση της κατηγορίας υπέρ του! Οι υπεύθυνοι, όμως, αρνήθηκαν έχοντας επίγνωση ότι ο Αλκιβιάδης έχει αυτό το πλεονέκτημα και, όπως αναφέρει ο Θουκυδίδης, σκόπιμα τον άφησαν να φύγει με σκοπό να χρονοτριβήσουν εκμεταλλευόμενοι την υποτιθέμενη φθορά που μπορεί να έχει η έκβαση της εκστρατείας. Βέβαια μετά την αναχώρηση του στόλου τα πράγματα άλλαξαν άρδην, αφού ένας άλλος μέτοικος, ο Τεύκρος, κατονόμασε ως υπεύθυνους 18 πολίτες, ενώ ένας άλλος, ο Διοκλείδης, υποστήριξε ότι δεν ήταν λίγα άτομα αλλά 300 επιφανείς πολίτες των Αθηνών, μεταξύ των οποίων ο κωμικός Φρύνιχος, αλλά και ο εξάδελφος του Πλάτωνα Κριτίας, οι οποίοι προέβησαν στη δολιοφθορά. Δεν ήταν όμως μόνο αυτές οι μηνύσεις, αφού τα χρήματα της επικήρυξης ήταν πολλά και ο καθένας είχε τους δικούς του λόγους να στείλει κάποιους στο δικαστήριο – και γιατί όχι στο απόσπασμα.

Εξετάζονταν η μία κατηγορία μετά την άλλη και οι διαρκείς ταραχές ανάγκασαν τη συνεδρίαση στην Ακρόπολη να κηρύξει «στρατιωτικό νόμο». Ο Ανδοκίδης ωστόσο, που παρέμενε φυλακισμένος, κατέθεσε τη δική του εκδοχή, λέγοντας πως ήταν ο Ευφίλητος που τους είχε δώσει την ιδέα του βανδαλισμού και ότι εκείνος διαφώνησε. Ενα ατύχημα μάλιστα που είχε με το πουλάρι του τον κράτησε στο σπίτι και έτσι ο Ευφίλητος τελικά πρότεινε σε μια γνωστή παρέα να σπάσουν τις κεφαλές των Ερμών. Ο Ανδοκίδης αφέθηκε ελεύθερος και οι υπόλοιποι οδηγήθηκαν στον θάνατο. Αργότερα, όμως, αποκαλύφθηκε ότι επρόκειτο για ψευδομαρτυρία -ο Ανδοκίδης ως δεινός ρήτορας μπορούσε εύκολα να πείθει- και έτσι επανήλθε το αρχικό σενάριο της ενοχής του Αλκιβιάδη, τον οποίο μάλιστα ανακάλεσαν πίσω στην πατρίδα, στέλνοντας ειδικό πλοίο, τη «Σαλαμινία». Εκείνος, όμως, καταφέρνει τελικά να δραπετεύσει καταφεύγοντας στην Πελοπόννησο, όπου στη συνέχεια συνεργάστηκε με τους Σπαρτιάτες, τους αιώνιους εχθρούς των Αθηναίων.

Είναι μία από τις πιο διάσημες ιστορίες προδοσίας και πολιτικής ανυπακοής που επανέρχεται διαρκώς, έχοντας φυσικά στο επίκεντρο την αμφιλεγόμενη πλην όμως άκρως γοητευτική φιγούρα του Αλκιβιάδη. Μόνο που λίγοι θυμούνται ότι όλα ξεκίνησαν από τις Ερμές και τις σπασμένες κεφαλές, όπως αυτή που είχαμε την τύχη να βρούμε στα έγκατα της πόλης. Πώς το έλεγε το ποίημα του Σεφέρη; «Ξύπνησα με το μαρμάρινο τούτο κεφάλι στα χέρια που μου εξαντλεί τους αγκώνες και δεν ξέρω που να τ’ ακουμπήσω. Επεφτε το όνειρο καθώς έβγαινα από το όνειρο/έτσι ενώθηκε η ζωή μας και θα είναι πολύ δύσκολο να ξαναχωρίσει». Αυτές οι κεφαλές μας δίνουν δύναμη – και συνιστούν τις κεφαλές του δικού μας πολιτισμού.