Αφιέρωμα θάλασσα: Τα μουσεία του βυθού

Ερασιτέχνες και επαγγελματίες δύτες θα μπορούν σύντομα να θαυμάσουν από κοντά τα αρχαία ναυάγια των ελληνικών θαλασσών.

Στον βυθό της μικρής νησίδας Περιστέρα της Αλοννήσου, εδώ και περίπου 2.500 χρόνια βρίσκεται ένα ναυάγιο του αθηναϊκού εμπορικού στόλου της κλασικής αρχαιότητας. Το πέρασμα του χρόνου και τα θαλάσσια ρεύματα δεν επηρέασαν τη συνοχή του. Αντίθετα, το κάλυψαν με άμμο και διαφύλαξαν το «μυστικό» του στα 30 μ. βάθος. Το πλοίο, πολύ μεγαλύτερο από τα ναυάγια της εποχής που συναντάμε σήμερα, βυθίστηκε μεταξύ του 425 και του 415 π.Χ. και μετέφερε κρασί από τις οινοπαραγωγούς περιοχές της βόρειας Ελλάδας και τα νησιά των Σποράδων. Η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων, υπό τη διεύθυνση τότε της αρχαιολόγου Ελπίδας Χατζηδάκη, το μελέτησε τα έτη 1992-1993 και 1999, αναδεικνύοντας πολλαπλά και μοναδικά ευρήματα που εντυπωσίασαν τον επιστημονικό κόσμο και τους New York Times, οι οποίοι έκαναν λόγο για έναν «μικρό υποβρύχιο Παρθενώνα».

Είκοσι επτά χρόνια μετά, στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού προγράμματος BLUEMED, πραγματοποιήθηκε τον περασμένο Απρίλιο στην Αλόννησο ημερίδα για τη διαχείριση της ενάλιας πολιτιστικής μας κληρονομιάς, που ολοκληρώθηκε με μια πειραματική υποβρύχια κατάδυση στο σημαντικό ναυάγιο. Το Υπουργείο Πολιτισμού ετοιμάζει αυτό που χιλιάδες δύτες στην Ελλάδα και σε όλο τον κόσμο περιμένουν εδώ και δεκαετίες: να δοθεί το πράσινο φως για καταδύσεις σε αρχαία ναυάγια. Να επιτρέπεται δηλαδή στο εξής σε όποιον το επιθυμεί να θαυμάσει το υπέροχο σύμπαν των ελληνικών βυθών.

«Τον Απρίλιο έγιναν πιλοτικές καταδύσεις –για πρώτη φορά– στο ναυάγιο της Περιστέρας για αυτοδύτες, αλλά και για επαγγελματίες κατάδυσης. Οργανώθηκε εκπαιδευτικό σεμινάριο για τους επαγγελματίες οι οποίοι θα συνοδεύουν μελλοντικά τους επισκέπτες, τους παρουσιάστηκαν οι παράμετροι της λειτουργίας των Επισκέψιμων Ενάλιων Αρχαιολογικών Χώρων (ΕΕΑΧ) και ζητήθηκε η τοποθέτησή τους επί αυτών. Στην ουσία ήταν ένα διήμερο πρωτόγνωρων εμπειριών και ουσιαστικής επικοινωνίας, από το οποίο πρώτοι εμείς ανατροφοδοτηθήκαμε, ώστε να προχωρήσουμε με περισσότερη σιγουριά στα επόμενα βήματα και σε επιμέρους σχεδιασμούς», περιγράφει η κ. Παρή Καλαμαρά, αρχαιολόγος, διευθύντρια της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων.

Μια ιδιαίτερη κατηγορία τουριστών

Με βάση διεθνείς μελέτες και στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού, υπάρχουν περίπου 25 εκατ. πιστοποιημένοι δύτες παγκοσμίως, εκ των οποίων οι 5 εκατ. είναι Ευρωπαίοι. Από τους ενεργούς δύτες, 1,5 εκατ. είναι αυτοί που πραγματοποιούν ένα ταξίδι τον χρόνο, κάνοντας έως 10 διανυκτερεύσεις σε μακρινούς προορισμούς και δαπανώντας σημαντικά ποσά προκειμένου να απολαύσουν το χόμπι τους. Ο Κώστας Κατσιούλης, εκπαιδευτής καταδύσεων στη σχολή κατάδυσης Northern Greece Underwater Explorers – NGUE, γνωρίζει καλά τα χαρακτηριστικά αυτών των ταξιδιωτών. «Ο μέσος όρος ηλικίας του δύτη είναι περίπου 35 έτη (υπάρχουν όμως και μικρά παιδιά, καθώς και άτομα μεγαλύτερης ηλικίας). Πρόκειται για ανθρώπους μεσαίου ή υψηλού μορφωτικού επιπέδου και αντίστοιχου εισοδήματος, που επιλέγουν για τη διαμονή τους ποιοτικά καταλύματα και κάνουν διακοπές μεγαλύτερης διάρκειας. Ταξιδεύουν αρκετά και, όταν είναι δυνατόν, με αυτοκίνητο (δικό τους ή ενοικιασμένο), ενώ δαπανούν πολύ περισσότερα χρήματα από έναν μέσο –μη δύτη– τουρίστα. Ένας δύτης τουρίστας είναι “φανατικός” με την κατάδυση και προσπαθεί να το επικοινωνήσει με κάθε τρόπο».

Αυτή η παθιασμένη με το χόμπι της κατηγορία τουριστών αναζητά επιπλέον κάτι μοναδικό και αυθεντικό. Κάτι που δεν μπορεί να της προσφέρει η ασυναγώνιστη υποβρύχια ομορφιά της Ινδονησίας ή ο ανεξάντλητος πλούτος της Ερυθράς Θάλασσας. Κυνηγά ένα ραντεβού με την ιστορία, θέλει να γίνει μάρτυρας μοναδικών ευρημάτων. Και από όλους τους καταδυτικούς προορισμούς του κόσμου, μόνο η Ελλάδα διαθέτει αυτόν τον μοναδικό πλούτο ενάλιων αρχαιοτήτων.

Στα άδυτα της ιστορίας 

Ο Βασίλης Μεντόγιαννης, επαγγελματίας δύτης με άδεια καταδυτικού συνεργείου και ειδικότητα στην ενάλια τεκμηρίωση, μας ξεναγεί στον θαυμαστό ελληνικό υποθαλάσσιο κόσμο. «Το πλήθος των αρχαίων και των σύγχρονων ναυαγίων, αλλά και των ενάλιων αρχαιοτήτων που απαντώνται στον ελληνικό θαλάσσιο χώρο, είναι τεράστιο. Από ανακοινώσεις της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων γνωρίζουμε ότι μόνο στον ελληνικό χώρο εντοπίζονται περίπου 2.000 στίγματα από αρχαία ναυάγια ή σημεία στα οποία αναγνωρίζονται αρχαιότητες. Από τη βιβλιογραφία ξέρουμε ότι μόνο από το 1900 έως το 1950 ναυάγησαν 1.527 πλοία – 1.227 ελληνικά και 300 ξένα. Η ανθρωπότητα έζησε τότε δύο ολέθριους παγκόσμιους πολέμους, οι οποίοι προκάλεσαν μεγάλο αριθμό ναυαγίων. Η ελληνική ναυτιλία απώλεσε το 75% του στόλου της και το 72% της χωρητικότητάς της. Δικαιολογημένα θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε το Αιγαίο, το Ιόνιο και το Κρητικό πέλαγος ένα απέραντο νεκροταφείο πλοίων».

Το ναυάγιο εμπορικού πλοίου της κλασικής αρχαιότητας στη νησίδα Περιστέρα χαρακτηρίζει η μεγάλη συγκέντρωση αμφορέων. (Φωτογραφία: ΥΠΠΟΑ – ΕΕΑ, φωτ. Β. Μεντόγιαννης)

Ωστόσο, η μοναδικότητα της Ελλάδας, που τη διαφοροποιεί από τους υπόλοιπους καταδυτικούς προορισμούς, είναι τα αρχαία ναυάγια. «Ναυαγισμένα πλοία, υποβρύχια, αεροπλάνα, σπήλαια, καθώς και μαγευτική τροπική υποβρύχια ζωή μπορεί να επισκεφτεί ένας αυτοδύτης σε πολλά μέρη στον κόσμο. Πρόκειται για προορισμούς που δεν είναι καθόλου εύκολο να ανταγωνιστούμε – πολλοί από αυτούς, μάλιστα, είναι και οικονομικότεροι στις υπηρεσίες τους. Αρχαία ναυάγια, όμως, δεν μπορεί να δει κανείς πουθενά. Αυτή είναι η μοναδικότητά μας, αυτό το ταξίδι στο παρελθόν και στον χρόνο, στη φιλοσοφία, στα έργα τέχνης και στις μυθικές ιστορίες με τους βασιλείς και τα τοπωνύμια που πλαισιώνουν απ’ άκρη σ’ άκρη τα ύδατά μας. Εάν κρίνουμε από το ενδιαφέρον του διεθνούς Τύπου για τα αρχαία ναυάγια και τις αιτήσεις ανθρώπων να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στις αρχαιολογικές έρευνες, μόνο και μόνο για την εμπειρία, θεωρούμε ότι μπορούμε να έχουμε ιδιαίτερα υψηλές προσδοκίες», ισχυρίζεται ο κ. Μεντόγιαννης.

Όροι και προϋποθέσεις

Οι αλλαγές που πρόσφατα εξαγγέλθηκαν από τον υφυπουργό Πολιτισμού Κ. Στρατή αφορούν τη χωροθέτηση των καταδυτικών πάρκων, την ορολογία των επισκέψιμων ενάλιων αρχαιολογικών χώρων και τις προϋποθέσεις λειτουργίας των τελευταίων. «Μέχρι σήμερα, έχουν χαρακτηριστεί ως ΕΕΑΧ ναυάγια στις περιοχές της Πυλίας στη Μεσσηνία, του Λαυρίου και της Μακρονήσου, και στην περιοχή Αλοννήσου – βόρειου Παγασητικού», εξηγεί η κ. Καλαμαρά. «Στην περιοχή Αλοννήσου – βόρειου Παγασητικού βρίσκονται οι χώροι που οργανώνονται για να ανοίξουν πρώτοι για τους καταδυόμενους επισκέπτες. Συγκεκριμένα, πρόκειται για το κλασικό ναυάγιο της Περιστέρας στην Αλόννησο και για τρεις θέσεις στον βόρειο Παγασητικό: το υστερορωμαϊκό ναυάγιο στον Τηλέγραφο, το βυζαντινό στη νησίδα Κίκυνθο και το επίσης βυζαντινό ναυάγιο στη θέση Άκρα Γλάρος».

Και ενώ είναι εύκολο να φανταστεί κανείς πώς λειτουργεί ένα επίγειο μουσείο, για ένα υποβρύχιο χρειάζονται διευκρινίσεις. «Θα επιτρέπεται οι επισκέπτες να παρατηρήσουν και να γνωρίσουν το ή τα μνημεία που βρίσκονται στους ΕΕΑΧ», εξηγεί η κ. Καλαμαρά. «Θα μπορούν ακόμη και να λάβουν αναμνηστικές φωτογραφίες. Αυτό που δεν θα επιτρέπεται να κάνουν είναι να αγγίξουν τα μνημεία και να τροποποιήσουν την κατάσταση αυτών ή του θαλάσσιου περιβάλλοντός τους. Για την ασφάλεια των μνημείων, αλλά και για την ασφάλεια των καταδυομένων, οι επισκέψεις θα γίνονται μόνο σε ομάδες μέσω αδειοδοτημένων καταδυτικών κέντρων, που θα διαθέτουν εξειδικευμένους καταδυόμενους συνοδούς-οδηγούς των επισκεπτών. Το πώς θα πιστοποιούνται οι συνοδοί είναι κάτι που τώρα επεξεργαζόμαστε. Σίγουρα θα περνούν ένα σεμινάριο που θα εστιάζει στις πληροφορίες για τις αρχαιότητες και στις ανάγκες προστασίας τους, και θα αδειοδοτούνται από το ΥΠΠΟΑ. Τα καταδυτικά κέντρα θα δραστηριοποιούνται στους ΕΕΑΧ υπό την εποπτεία του ΥΠΠΟΑ, που θα διαθέτει επιτόπου και το απαιτούμενο προσωπικό φύλαξης και προστασίας. Προϋπόθεση είναι να τηρούν τους όρους που θέτει το Υπουργείο Πολιτισμού για τη λειτουργία και την ασφάλεια του χώρου. Τα καταδυτικά κέντρα θα είναι υπεύθυνα για τα πτυχία, την ασφάλεια, τον εξοπλισμό και την υγεία των αυτοδυτών, καθώς και για την τήρηση των κανόνων που θα διέπουν κάθε ΕΕΑΧ. Θα μπορούν να καταδύονται όσοι το επιθυμούν και διαθέτουν τα απαιτούμενα για το αντίστοιχο βάθος πτυχία».

Δεν είναι λίγοι, ωστόσο, εκείνοι που μπροστά σε μια τέτοια προοπτική επισημαίνουν ότι στο εξής «οι αρχαιοκάπηλοι θα αλωνίζουν». Ο Βασίλης Μεντόγιαννης, που συνεργάζεται με την Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων και μεταξύ άλλων έχει στο ενεργητικό του εμπειρία σε έρευνες του Ινστιτούτου Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών και συμμετοχή σε αρχαιολογικές καταδύσεις στην Αλεξάνδρεια, έχει έναν ισχυρό αντίλογο. «Αν κηρύξεις έναν τόπο Ενάλιο Επισκέψιμο Αρχαιολογικό Χώρο, οι ίδιοι οι πολίτες που κατοικούν εκεί θα βοηθούν στην αστυνόμευσή του, γιατί θα επωφελούνται από αυτόν, επειδή θα αποτελεί ακόμα ένα τουριστικό αξιοθέατο. Η κοινωνία θα εκπαιδευτεί στην πράξη για τη σημασία ενός αρχαίου ναυαγίου, θα αντιληφθεί τους λόγους για τους οποίους πρέπει να προστατεύεται, βλέποντας τα αντισταθμιστικά οφέλη που μπορεί να έχει η τοπική οικονομία από τον τουρισμό».

Υπολογίσιμα οφέλη 

Στο Σαρμ Ελ Σέιχ, στην Ερυθρά Θάλασσα, αυτή τη στιγμή λειτουργούν πάνω από 40 καταδυτικά κέντρα, με τα έσοδα από τη συγκεκριμένη δραστηριότητα να αγγίζουν τα 36 εκατ. ευρώ ετησίως. Στην περίπτωση της Μάλτας, η καταδυτική δραστηριότητα συνεισφέρει στο ΑΕΠ κατά 27%, ενώ και η Κροατία γνώρισε αύξηση της τάξης του 270% στον καταδυτικό τουρισμό από το 2006 έως το 2010.

«Η Ελλάδα αποτελεί εξαιρετικό καταδυτικό προορισμό, λόγω των ευνοϊκών καιρικών συνθηκών, της όμορφης ακτογραμμής της, της καλής ποιότητας και της διαύγειας του θαλασσινού νερού. Όταν οι ενάλιες αρχαιότητές της γίνουν επισκέψιμες, θα αλλάξουν τον ευρωπαϊκό χάρτη στη συγκεκριμένη κατηγορία θεματικού τουρισμού», λέει ο Κώστας Κατσιούλης.

«Το άνοιγμα των πρώτων ΕΕΑΧ σε Αλόννησο – Παγασητικό εξαρτάται πλέον από τη χρηματοδότηση του σχετικού έργου, για το οποίο η Εφορεία μας έχει υποβάλει σχετική πρόταση στο ΠΕΠ Θεσσαλίας. Εφόσον η ένταξη πραγματοποιηθεί εντός του καλοκαιριού, οι ΕΕΑΧ θα ανοίξουν πιλοτικά κατά τους θερινούς μήνες του 2020 και του 2021 και συστηματικά από την άνοιξη του 2022. Αυτός είναι ένας εφικτός προγραμματισμός», υπογραμμίζει η κ. Καλαμαρά. «Μέχρι τότε, πρέπει να επιλυθούν αρκετά θεσμικά ζητήματα από το ΥΠΠΟΑ και τα συναρμόδια υπουργεία. Να καθοριστούν, για παράδειγμα, οι αρχές λειτουργίας των ΕΕΑΧ για όλη την επικράτεια, να διευκρινιστεί και να θεσμοθετηθεί ο τρόπος αδειοδότησης των καταδυτικών κέντρων και των εργαζομένων σε αυτά, οι οποίοι θα συνοδεύουν και θα καθοδηγούν τους επισκέπτες, αλλά και ο τρόπος κλεισίματος των ραντεβού –γιατί με ραντεβού θα γίνονται οι επισκέψεις στους χώρους– και απόδοσης του σχετικού τέλους στο ΥΠΠΟΑ».

Πολύ σημαντική θεωρείται η συνεισφορά των καταδυτικών και των ενάλιων αρχαιολογικών πάρκων και σε περιβαλλοντικό επίπεδο, καθώς διεθνής έρευνα σε 124 από αυτά σε 29 χώρες έδειξε αύξηση κατά 21% της βιοποικιλότητας, 28% του μέσου μεγέθους των οργανισμών και 166% της πυκνότητας ατόμων ανά κυβικό μέτρο. «Αφού στα καταδυτικά πάρκα απαγορεύεται κάθε είδος αλιείας, είναι λογικό ότι ευνοείται η ανάπτυξη της χλωρίδας και της πανίδας. Τα καταδυτικά πάρκα μπορούν να αποτελέσουν τράπεζες αλιευμάτων, τα οποία θα μπορούν να ενισχύουν τις γειτνιάζουσες θαλάσσιες περιοχές. Όλα τα ναυάγια καταλήγουν με το πέρας του χρόνου να γίνονται τεχνητοί ύφαλοι. Πλήθος οργανισμών βρίσκουν καταφύγιο και ίσως μόνιμη κατοικία. Συνδυάζουν λοιπόν την προστασία των θαλασσών με την ίδια την εμπειρία της κατάδυσης. Διότι, εάν κάτι το γνωρίσεις, το προστατεύεις», καταλήγει ο κ. Μεντόγιαννης.