Δύο ναοί – μια ιστορία

Η ιστορία όλων σχεδόν των οικι­σμών του νησιού μας είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τους ναούς, τους ο­ποίους είχαν. Με την πάροδο, όμως, των χρόνων, οι οικισμοί εγκαταλείφθηκαν και οι ναοί τους κατέρρευσαν ή ξεχάστηκαν, καθώς χάθηκαν μέσα στη λήθη ή τους σκέπασαν τα πουρνάρια και τα σκίνα που γέμισαν τον ακαλλιέρ­γητο πια τόπο. Κι εδώ θα επαναλάβου­με μία παλιότερη έκκλησή μας προς αυ­τούς που διαθέτουν χρήματα για τον ευπρεπισμό ναών. Θα ήταν καλό να στρέψουν το ενδιαφέρον τους προς τέ­τοιους ναούς, αφού είναι γνωστό ότι το κράτος δεν φθάνει για τέτοιες δράσεις, ενώ οι Αρχαιολογικές υπηρεσίες δεν ξέρουν πού να πρωτοπρολάβουν σε έ­να νησί στο οποίο υπάρχουν πάνω από τρεις εκατοντάδες ναών, οι περισσότε­ροι από τους οποίους με κάποια, μικρή ή μεγάλη ιστορία. Μάλιστα, αυτή τη στροφή πρέπει να την δείξει η Μητρό­πολη και οι ιερείς, αφού, δόξα τω Θεώ, οι περισσότεροι σύγχρονοι ναοί υπερεπαρκούν για την κάλυψη των αναγκών των πιστών όλου του νησιού.

Αλλά, ας επανέλθουμε στους δύο ναούς που εν­διαφέρουν τη σημερινή μας περιπλάνη­ση. Είναι γνωστό ότι η ευρύτερη περιο­χή των Λογοθετιανίκων είχε οικισμούς παλαιότατους, πάνω στους οποίους χτίστηκαν κατά το πλείστον οι νεότε­ροι, ενώ χάθηκαν, πολλοί από αυτούς, αλλά και τα ονόματά τους.

Σήμερα, στη θέση του παλαιότατου Βυζαντινού οικισμού των Μαγγουνάδων, που είναι γνωστός από το 13^ο αιώνα σύμφωνα με γραπτές μαρτυρίες, έχουμε δύο οικισμούς με την ονομασία Περλεγκιάνικα και Ντουριάνικα, από τα παρωνύμια, αντίστοιχα, Περλέγκος και Ντούρης ή Ντούρος, που ανήκαν, το μεν πρώτο πιθανώς σε Σάμιους, το δε δεύτερο σίγουρα σε Κομηνούς. Μάλι­στα η παλαιότερη ονομασία του οικι­σμού Ντουριάνικα ήταν Κομηνιάνικα, πριν η ονομασία αυτή δοθεί σε οικισμό του Πούρκου, από Κομηνούς που εγκα­ταστάθηκαν εκεί μεταγενέστερα. Στην απογραφή των Οθωμανών που έγινε κατά τον πρώτο χρόνο της βραχύβιας (1715-1718) παρουσίας τους στα Κύθη­ρα, αναφέρονται δύο οικισμοί με την ο­νομασία Κομηνιάνικα και είναι, τα ση­μερινά Ντουριάνικα και τα Περλεγκιά­νικα. Κοντά στο δεύτερο και πολύ πλη­σίον του, επίσης παλαιότατου, οικισμού Πιτσινάδες, έχουμε έναν μικρό και ά­γνωστο στους πολλούς οικισμό, τα Γιωργάδικα, τα οποία ονομάζονται και Μενεγιάνικα, από το παρωνύμιο ενός Γεωργά, που λεγόταν Μένεγας και δη­μιούργησε αντίστοιχο επώνυμο κατά τη γνωστή συνήθεια στο Βόρειο τμήμα των Κυθήρων. Από τον οικισμό αυτόν μπορούμε σήμερα να δούμε ένα-δύο σπίτια, το ένα δε, ενδιαφέρον αρχιτε­κτονικά, διώροφο, με δεσπόζουσα θέ­ση στον οικισμό, ΒΔ των Πιτσινάδων. Εκεί κοντά είναι και ο ναός της Αγίας Τριάδας, μισοερειπωμένος, που διασώ­ζει λίγες τοιχογραφίες του 19ου αι μάλλον, ενώ ο ναός αναφέρεται σε έγ­γραφα από παλαιότερα χρόνια.

Απένα­ντι από τα Περλεγκιάνικα, πάνω σε ένα λόφο ΝΔ, βρίσκονται τα ερείπια ενός άλλου ναού, άγνωστου στους περισσό­τερους σήμερα στο νησί. Πρόκειται για ό,τι έχει απομείνει από το ναό των Αγίων Πάντων, με ίχνη τοιχογραφιών πιθανώς του 17ου αι. Ο ναός αυτός έ­χει ξεχωριστό ενδιαφέρον για τη διερεύνηση των παλαιών οικισμών των Κυθήρων, καθώς ο εντοπισμός του μας δίνει με σαφήνεια την πιθανή θέση ε­νός άγνωστου οικισμού, που ονομαζό­ταν Γρυζωτή. Στην απογραφή του Κα­στροφύλακα (1583) αναφέρεται οικι­σμός με το όνομα αυτό, ήταν όμως ε­ντελώς άγνωστο πού βρισκόταν. Ο εντοπισμός, πολύ πρόσφατα, της ανα­φοράς του εξωμονίου των Αγίων Πά­ντων στα Γρυζωτιάνικα, σε κατάλογο του 1697, που είχε συνταχθεί με εντο­λή του Επισκόπου Νεκταρίου Βενιέρη, μας οδήγησε στο ναό και στην περιοχή, μέσα από μία δύσβατη διαδρομή στο δασεμένο λόγγο . Σύμφωνα με την πρώτη εντύπωση που αποκομίσαμε η α­ναφορά σε οικισμό Γρυζωτή στην Απο­γραφή του Καστροφύλακα γίνεται μάλ­λον από άγνοια της ονομασίας του, γειτονικού με το ναό των Αγίων Πά­ντων, οικισμού Περλεγκιάνικα, ο οποί­ος τότε είχε άλλη ονομασία (πιθανώς να είχε διατηρηθεί η ονομασία Μαγγουνάδες ή, λόγω ενδεχόμενης παρακ­μής του οικισμού, να ήταν η απαρχή των Κομηνιάνικων). Η ονομασία Γρυζω­τή και Γρυζωτιάνικα προέρχεται, πά­ντως, από το επώνυμο Γριζωτής, το ο­ποίο ανιχνεύεται στους οικισμούς Πι­τσινάδες και Γιωργάδικα κατά το 18ο αι.. Ετσι, οι Άγιοι Πάντες, ήταν ναός της περιοχής, αλλά ο οικισμός πρέπει να ήταν βΑ, δηλαδή τα σημερινά Περ­λεγκιάνικα, όπως είπαμε. Παρ’ όλα αυ­τά, ναοί, όπως αυτός, δεν πρέπει να μέ­νουν ερείπια και καταφύγιο στα άφθο­να αγριοκάτσικα της περιοχής. Απλά περιμένουν μήπως και αλλάξουν ρότα δωρητές και ανήσυχοι άνθρωποι, όπως γράφουμε στην αρχή και στρέψουν το ενδιαφέρον τους στη διάσωση αυτών των ναών, που αποτελούν μέρος της ι­στορίας του τόπου μας, το οποίο χάνε­ται πλέον με γρήγορους ρυθμούς, συνθλιβόμενο μέσα στην εγκατάλειψη, την «αξιοποίηση» ή την αδιαφορία των συγχρόνων.

Σημείωση:

Ευχαριστούμε θερμά για την υπό­δειξη την κυρία Ελένη Χάρου-Κορωναίου, που πάντα δείχνει ξεχωριστό εν­διαφέρον στα θέματα της Κυθηραϊκής ιστορίας.

Θερμές ευχαριστίες οφείλουμε στον κ. Μανώλη Αναστασόπουλο, ο ο­ποίος, όχι μόνο γνώριζε και μας υπέ­δειξε τους δύο ναούς, αλλά μας οδήγη­σε σ’ αυτούς μέσα από δύσκολες δια­δρομές.

Σημείωση: Όσοι ενδιαφέρονται για περισσότερα στοιχεία των οικισμών που αναφέρονται παραπάνω μπορούν να ανατρέξουν στο βιβλίο του Ε.Π.Καλλίγερου, Κυθηραϊκά τοπωνύμια, Ιστορική Γεωγραφία των Κυθήρων, Έκδ. Εταιρείας Κυθηραϊκών Μελετών, Αθήνα,  2011 (τώρα και στα Αγγλικά)

Δημοσιεύθηκε στην έντυπη έκδοση Φ. 253, Δεκέμβριος 2010