Εκθεση με θαύματα της αγιογραφίας

Ποιες αιτίες, πόσα τάματα, παρακλήσεις, αγωνίες, απελπισίες, δεινά και συμφορές ή ευχαριστίες γέννησαν αριστουργήματα τέχνης του χριστιανισμού; Ποιες διαδρομές ακολούθησαν για να καταλήξουν σε άλλους τόπους, σε χώρους ιερούς ή μουσειακούς. Πόση πίστη τα διαφυλάσσει επί αιώνες! Από πού πηγάζουν οι ποικίλες απεικονίσεις –προπάντων της θεομήτορος– και οι ευφάνταστες ονομασίες τους; Πώς βρέθηκε η Παναγία Αγιοσορίτισσα, μια από τις ελάχιστες εικόνες της «ελπίδας των απελπισμένων» στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία του Μονάχου και η μοναδική στην ιστορία της τέχνης με φιαλίδιο μύρου ψηφιδωτή απεικόνιση του μυροβλύτη Αγίου Δημητρίου στο Σασοφεράτο της Ιταλίας, δύο έργα που φιλοτεχνήθηκαν στα καλλιτεχνικά εργαστήρια της βυζαντινής Θεσσαλονίκης. Πώς κατέληξε η Ρευματοκρατόρισσα από τη Ραιδεστό της Ανατολικής Θράκης στην Αχειροποίητο Θεσσαλονίκης;

«Τη Ρευματοκρατόρισσα τη φέραν οι παππούληδές μου από μια πολιτεία της Προποντίδας. Την άρπαξαν μια Κυριακή πρωί και φύγαν πάνω στ’ άλογα σαν ήρθε η είδηση πως έφθαναν οι τσέτες. Δίπλα στον δεσπότη, ένας παλίκαρος με την εικόνα αγκαλιά πάνω στ’ άλογο. Στη Σαλονίκη τους πιο πολλούς τους στρίμωξαν στην Αχειροποίητο. Αυτοί έστησαν την εικόνα τους στη θέση του ιερού», γράφει ο Γιώργος Ιωάννου στα «Πεζογραφήματά» του για το παλλάδιο των προσφύγων, το οποίο σύμφωνα με την παράδοση είχε διασώσει τους κατοίκους της Ραιδεστού στην Ανατολική Θράκη από βαρβαρική επίθεση, προκαλώντας πλημμύρα με ισχυρά ρέματα για να σκορπίσει έτσι τον θάνατο στους εχθρούς.

Αριστουργήματα

Τη μαγευτική πορεία των εικόνων στον χώρο και τον χρόνο ακολουθεί η έκθεση «Το ημέτερο κάλλος. Βυζαντινές εικόνες της Θεσσαλονίκης» με έργα που μοιράζονται την κοινή τους καταγωγή: τα εργαστήρια της βυζαντινής Θεσσαλονίκης, ένα από τα σπουδαιότερα καλλιτεχνικά κέντρα εφάμιλλο της Κωνσταντινούπολης. Είκοσι και πλέον βυζαντινά αριστουργήματα διασταυρώνουν τις ιστορίες τους, ατομικές ή συλλογικές, για να τις αφηγηθούν στο κοινό της Θεσσαλονίκης, μαζί μ’ αυτές και την πενηντάχρονη ιστορία του Πατριαρχικού Ιδρύματος Πατερικών Μελετών (ΙΠΜΜΒ) της Μονής Βλατάδων που θα τις υποδεχθεί στους χώρους της. Ο πυρήνας της έκθεσης προέρχεται από το σκευοφυλάκιο της πατριαρχικής μονής. Πλαισιώνεται από εφέστιες εικόνες οι οποίες συγκεντρώθηκαν από όμορες μητροπόλεις (Θεσσαλονίκης, Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως, Βεροίας, Ναούσης και Καμπανίας, Κίτρους, Κατερίνης και Πλαταμώνος) και δύο πολύτιμα έργα τέχνης από τη Γερμανία και την Ιταλία που επιστρέφουν έπειτα από αιώνες στον τόπο παραγωγής τους. Από τον 15ο αιώνα βρίσκεται στο Φράισινγκ η Παναγία Αγιοσορίτισσα που βγαίνει για πρώτη φορά εκτός Γερμανίας. Εργο, κατά την παράδοση, του Ευαγγελιστή Λουκά, ήταν το δώρο που μετέφερε ο Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγος προς τη Δύση στην εκπνοή του 14ου αιώνα. Ο αυτοκράτορας, σύμφωνα με τους δυτικογράφους, χάρισε την εικόνα στον Τζαν Γκαλεάτσο Βισκόντι, δούκα του Μιλάνου αλλά κατόπιν, μέσω συγγενικών σχέσεων, έφτασε στη βαυαρική επισκοπή του Φράισινγκ, ενσωματώθηκε το 1629 σε ένα βαρύτιμο αργυρό αλτάρι στον καθεδρικό ναό και από το 1974 φυλάσσεται στο Επισκοπικό Μουσείο. Μια άλλη διαδρομή ακολούθησε η σπάνια εικόνα του μυροβλύτη Αγίου Δημητρίου που σήμερα φυλάσσεται στο Δημοτικό Μουσείο της ιταλικής πόλης Σασοφεράτο. Πρόκειται για ένα αριστούργημα της λεγόμενης «μικρογραφικής ομάδας» το οποίο διέσωσε τον 15ο αιώνα ο ουμανιστής παράγοντας της εκκλησίας, συλλέκτης έργων τέχνης, Νικολό Περότι από το Σασοφεράτο (1429-1480). Η εικόνα, πέρα από την αξία της ως προς την ψηφιδωτή απεικόνιση του μυροβλύτη, φέρει ενσωματωμένο «κουτρούβιο» – μολύβδινο φιαλίδιο με το οποίο οι βυζαντινοί προσκυνητές έπαιρναν μαζί τους μύρο από τον τάφο του πάτρωνα αγίου της Θεσσαλονίκης.

Η έκθεση είναι ένα «προσκύνημα της πόλης στο “ημέτερο κάλλος” της», αναφέρει στην «Κ» η Φλώρα Καραγιάννη, έφορος του Ιδρύματος Πατερικών Μελετών της Μονής Βλατάδων. Βυζαντινές εικόνες της Θεσσαλονίκης, εξηγεί, εκτίθενται σε μεγάλα βυζαντινά μουσεία της χώρας και του εξωτερικού, αλλά για πρώτη φορά με τη συγκατάθεση των οικείων μητροπολιτών αποσπάστηκαν από ενοριακούς ναούς μερικά από τα καλύτερα έργα της παλαιολόγειας κυρίως Θεσσαλονίκης για να συναντηθούν με την ιστορία της.

Ενα μικρό κεφάλαιο μας αποκαλύπτει η «Αγιοσορίτισσα» του Φράισινγκ «Η ελπίς των απελπισμένων». Ελάχιστες με την ίδια προσωνυμία απαντούν στη βυζαντινή περίοδο με γνωστότερη την Παναγία Οδηγήτρια (β΄ τέταρτο του 14ου αιώνα) από την Αχειροποίητο Θεσσαλονίκης. Φιλοτεχνήθηκαν λίγο πριν από την άλωση της πόλης, αναφέρει η κ. Καραγιάννη. «Μήπως η επωνυμία της Παναγίας “Ελπίς των απελπισμένων” εκφράζει τη βαθιά ελπίδα των κατοίκων για τη σωτηρία της πόλης από τον επερχόμενο κατακτητή;».