Η απελευθέρωση της Κρήτης από τους Άραβες (961 μ.Χ.)

Το 960, ο Βυζαντινός στρατηγός Νικηφόρος Φωκάς, με την ιδιότητα του δομέστικου των Σχολών της Ανατολής, τέθηκε επικεφαλής της εκστρατείας για την απελευθέρωση της Κρήτης από τους Σαρακηνούς (Άραβες).

Κατέπλευσε στην Κρήτη με ισχυρές στρατιωτικές δυνάμεις και στρατοπέδευσε κοντά στον Χάνδακα (το σημερινό Ηράκλειο). Ύστερα από εννέα μήνες δραματικής πολιορκίας, κατέλαβε τον Χάνδακα τον Μάρτιο του 961 και επανέφερε την Κρήτη στους κόλπους της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

Οι ιστορικές πηγές

Η εκστρατεία του Νικηφόρου Φωκά εναντίον των Αράβων, που είχαν καταλάβει την Κρήτη το 827/828 σύμφωνα με τις βυζαντινές και τις αραβικές πηγές, άρχισε το καλοκαίρι του 960. Μια ιστορική πηγή που κάνει αναφορά στα γεγονότα είναι ο ανώνυμος Συνεχιστής της Χρονογραφίας του Θεοφάνη, που αφηγείται τα τελευταία έτη της βασιλείας του Κωνσταντίνου Ζ’ και τη βασιλεία του Ρωμανού Β’, μέχρι την εκστρατεία του Νικηφόρου Φωκά στην Κρήτη.

Μια άλλη πηγή για την εκστρατεία είναι η χρονογραφία του Ψευδοσυμεών, η οποία ουσιαστικά αποτελεί αντιγραφή της Συνέχειας του Θεοφάνη. Το περιεχόμενό της δεν έχει πρωτότυπη αξία.

Μία νέα πηγή που πρέπει να προστεθεί στο σώμα των βυζαντινών πηγών που αναφέρονται στην εκστρατεία, είναι η Ιστορία Σύντομος, του Μιχαήλ Ψελλού (βλ. W.J. Aerts, Michaelis Pselli: Historia Syntomos, στη σειρά Corpus Fontium Historiae Byzantinae (CFHB), series Berolinensis, τ. 30, 1990). Στο συγκεκριμένο κείμενο αναφέρεται από τον Ψελλό ότι ο Φωκάς συγκρότησε προσωπικό στρατό, τον οποίον εκγύμνασε με μεγάλη φροντίδα.

Ως πηγή, η Ιστορία του Λέοντα του Διακόνου (εκδότης: C.B. Hase, Leonis Diaconi: Historiae, libri decim, στη σειρά Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae (CSHB) pars XI, Βόννη 1828), θεωρείται μία από τις πληρέστερες για τα γεγονότα της εκστρατείας στην Κρήτη.

Μία ακόμη πολύτιμη πηγή για αυτά τα γεγονότα είναι η Ιστορία του Μιχαήλ Ατταλειάτη (εκδότες: W. Brunet de Presle και I. Bekker, στη σειρά, CSHB, 1853), ο οποίος εντάσσει στο κείμενό του, ως παρέκβαση, τα γεγονότα σχετικά με τον Νικηφόρο Φωκά και την εκστρατεία του στην Κρήτη.

Τέλος, ιδιαίτερη σημασία έχει το έργο του Θεοδοσίου του Διακόνου με τίτλο Άλωσις της Κρήτης, ένα ποίημα που περιγράφει με εξαιρετικές λεπτομέρειες την πολιορκία του Χάνδακα από τον Νικηφόρο Φωκά.

Αξιόλογες είναι και οι αραβικές πηγές που διαλαμβάνουν τα γεγονότα της εκστρατείας. Κυρίως πρόκειται για τους συγγραφείς Yahia, Yaqut και Nuwairi.

Η πολιορκία και η άλωση του Χάνδακα το 961

Μετά από μια σειρά αποτυχιών κατά την προσπάθεια για την ανακατάληψη της Κρήτης, η κεντρική αυτοκρατορική εξουσία επιδόθηκε στην οργάνωση μιας ακόμη εκστρατείας, την οποία ανέλαβε ο παρακοιμώμενος Ιωσήφ Βρίγγας, επί της βασιλείας του Ρωμανού Β’ (959-963). Η αρχηγία της επιχείρησης δόθηκε στον Νικηφόρο Φωκά ο οποίος είχε δοκιμασθεί με επιτυχία στα πεδία των μαχών κατά των Αράβων, στη Μικρά Ασία. Το συνολικό στράτευμα που συγκροτήθηκε, αποτελείτο από 200 έως 250 πλοία και συνολικά 70.000 άνδρες, από τους οποίους 5.000 ήταν ιππείς.

Τον Ιούνιο του 960, ο Νικηφόρος διέταξε τον στόλο του να αποπλεύσει από τα Φύγελα της Μικράς Ασίας, όπου βρισκόταν, με κατεύθυνση την Κρήτη. Αποβιβάσθηκε ανενόχλητος στην παραλία του Αλμυρού, κοντά στον Χάνδακα, χωρίς να συναφθεί καμία μάχη με τους Άραβες. Οι τελευταίοι είναι βέβαιο ότι προσπάθησαν με κάποιο τρόπο να παρεμποδίσουν την απόβαση, αλλά επειδή απέτυχαν, κλείστηκαν στα τείχη του Χάνδακα. Εν συνεχεία, ο Νικηφόρος, αφού επόπτευσε τον χώρο και τη γεωγραφία της περιοχής, διέταξε να ξεκινήσει η οργάνωση ενός δεύτερου στρατοπέδου εγγύτερα στον Χάνδακα. Στο μεταξύ, γύμναζε το ιππικό του στο στρατόπεδο που είχε οργανώσει στην παραλία του Αλμυρού.

Το επόμενο βήμα ήταν η προετοιμασία της επίθεσης κατά της πόλης, ώστε να αρχίσει η πολιορκία της τον Ιούλιο ή Αύγουστο του 960. Μία φάλαγγα 50.000 στρατιωτών προσπάθησε να αρχίσει την πολιορκία αλλά αποκρούσθηκε. Τότε ο Νικηφόρος προσπάθησε να κάμψει το ηθικό των υπερασπιστών με ορισμένα τεχνάσματα που είχαν ψυχολογικό αντίκτυπο. Μετά από κάποιες αψιμαχίες, οι Βυζαντινοί άρχισαν να πολιορκούν την πόλη ασφυκτικότερα αλλά χωρίς αποτέλεσμα.

Από την πλευρά τους, οι Άραβες προσπαθούσαν να αναδιοργανωθούν και να επιφέρουν ένα καίριο πλήγμα στον εχθρό. Ο αμηράς της Κρήτης Abd el Aziz ben Umar ben Shu’ aib el Kotorbi, ή Κουρούπας, όπως ονομάζεται στις βυζαντινές πηγές, άρχισε να προσεταιρίζεται τοπικούς Άραβες άρχοντες του νησιού για να τον βοηθήσουν. Έγιναν κάποιες απεγνωσμένες επιθέσεις από τους υπερασπιστές αλλά όλες κατέληξαν σε ήττα. Μετά από αυτά τα συμβάντα, η πολιορκία έγινε στενότερη.

Τα γεγονότα αυτά εκτυλίχθηκαν στις αρχές του χειμώνα του 960-961, ο οποίος ήταν ιδιαίτερα βαρύς και δριμύτατος. Ο βυζαντινός στρατός χειμαζόταν από τις κακουχίες. Παράλληλα, οι Άραβες από το εσωτερικό του νησιού συγκρότησαν μια ενιαία δύναμη και επιτέθηκαν στους Βυζαντινούς αλλά και αυτή η ενέργεια κατέληξε σε ήττα των Αράβων.

Τελικά, η άλωση του Χάνδακα επιτεύχθηκε με τη βοήθεια ενός κλιμακίου υπονομευτών των τειχών. Οι επιτιθέμενοι εισέβαλαν στην πόλη και επακολούθησε τρομερή σφαγή. Ο Θεοδόσιος Διάκονος (Ε’, στ. 1009-1025) αναφέρει ότι η σφαγή επεκτάθηκε σε όλο τον άμαχο πληθυσμό, χωρίς διακρίσεις.

Γενικά, η ανάκτηση της Κρήτης από το Βυζάντιο, αποτέλεσμα της στρατηγικής ιδιοφυίας, της πολύτιμης εμπειρίας και του υψηλού επαγγελματισμού του Νικηφόρου Φωκά, προκάλεσε αλγεινή εντύπωση στον αραβικό κόσμο. Στην Αίγυπτο ξέσπασαν ταραχές κατά των Χριστιανών και πολλοί ναοί καταστράφηκαν. Η πτώση του αραβικού εμιράτου της Κρήτης αποτέλεσε ένα αποφασιστικό πλήγμα κατά της αραβικής κυριαρχίας στην κεντρική Μεσόγειο και, σε συνδυασμό με την κατάληψη της Κύπρου το 965, συνετέλεσε στην εδραίωση της κυριαρχίας των Βυζαντινών κατά θάλασσα, στον τερματισμό των ανελέητων αραβικών επιδρομών στο Αιγαίο και στη γενικότερη μεταβολή της ισορροπίας δυνάμεων στην ανατολική Μεσόγειο υπέρ της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

Του Γεωργίου Τσερεβελάκη, Φιλολόγου