Η ιδιαίτερη ιστορία πίσω από τη φράση «Κουτσοί, στραβοί στον Άγιο Παντελεήμονα»

Έχουμε στον τόπο μας ένα γνωμικό που εκφράζει την κατάσταση γενικευμένης εκμετάλλευσης. Κάποιες φορές το εκφέρουμε και για να περιγράψουμε το αδιαχώρητο.

«Κουτσοί, στραβοί στον Άγιο Παντελεήμονα (ξεπεζεύουν)» έχει επικρατήσει να λέμε, μνημονεύοντας τον ελεήμονα άγιο της χριστιανοσύνης, αν και η καταγωγή της έκφρασης φαίνεται να χάνεται στα βάθη του χρόνου.

Ήταν εξάλλου ένας άγιος που έμεινε γνωστός για τις ιατρικές θεραπείες και την άπλετη βοήθεια που παρείχε αφιλοκερδώς στον κόσμο, κι έτσι η λατρεία του γενικεύτηκε στον ελλαδικό χώρο. Ο φιλεύσπλαχνος ιατρός Παντολέων έγινε Παντελεήμων ένεκα της φιλανθρωπίας του, θεραπεύοντας άπαντες και χωρίς αμοιβή μάλιστα, μια δράση που είχε να κάνει πολύ με την παροιμία.

Για την οποία υπάρχουν δύο απόψεις για το πώς καθιερώθηκε. Η πρώτη μας λέει πως όλα είχαν να κάνουν με τον ποντιακό ελληνισμό, στον οποίο ήταν ιδιαιτέρως διαδεδομένος ο άγιος, και τις προσδοκίες των Ποντίων να βρουν γιατρειά από τον Παντελεήμονα. «Ούμπαν κοτζοί κι ούμπαν στραβοί στον Αι Παντελεήμονα», συνήθιζαν να λένε στον Πόντο και τον Καύκασο εκφράζοντας ταυτοχρόνως και το αδιαχώρητο που επικρατούσε στις εκκλησίες και τα ξωκλήσια του αγίου κατά τις 27 Ιουλίου, όπου γιορτάζεται η μνήμη του.

Οι εμποροπανηγύρεις προς τιμήν του προσέλκυαν όλων των λογιών τους ανθρώπους, που έρχονταν με τάματα από κάθε απόσταση για να βρουν τη γιατρειά από το πρόβλημα που τους ταλαιπωρούσε.

Για άλλους όλα ξεκίνησαν από έναν κομπογιαννίτη που έδρασε περί το 1830 στο Άστρος της Κυνουρίας και ισχυριζόταν πως ήταν ο ίδιος ο Άγιος Παντελεήμονας που ερχόταν να γιατρέψει τον κόσμο. Παρά το γεγονός ότι ήταν απλώς σφετεριστής του ονόματος του αγίου, ήταν ένα καλοκάγαθο ανθρωπάκι που δεν ενοχλούσε κανέναν, κι έτσι τον άφηναν να πιστεύει αυτό που ήθελε.

Μόνο που η φήμη του γενικεύτηκε προοδευτικά και δεν θα έπαιρνε πολύ στον κόσμο να κατακλύσει το χωριό για να συναντήσει το πρόσωπο που έλεγε πως ήταν ο Άγιος Παντελεήμονας. Έφτασαν τελικά σε τέτοιους αριθμούς που βλέποντάς τους από τους γύρω οικισμούς, αναφωνούσαν «κουτσοί, στραβοί στον Άγιο Παντελεήμονα». Μιας και ο Παντολέων θρυλείται πως θεράπευε ακόμα και την τύφλωση ή τις αναπηρίες, έρχονταν και «κουτσοί, στραβοί» στο Άστρος, αφήνοντας κληρονομιά την παροιμία.

Δεν αποκλείεται μάλιστα οι τόσες παραλλαγές του γνωμικού και οι ελαφρώς διαφορετικές σημασίες του να έλκουν την καταγωγή τους από τις δύο αυτές λαϊκές παραδόσεις, καθώς η φράση αναφέρεται συχνά στη συγκέντρωση πλήθους ανθρώπων κάθε είδους στον ίδιο χώρο για τον ίδιο σκοπό, προκειμένου να βοηθηθούν ή να ωφεληθούν.

Ποιος ήταν όμως ο πραγματικός γιατρός που θα γινόταν γνωστός ως Μεγαλομάρτυρας Παντελεήμων και σε απολυτίκιο (σύντομο τροπάριο) της Ορθόδοξης Εκκλησίας μνημονεύεται ως εξής: «Ἀθλοφόρε Ἅγιε, καὶ ἰαματικὲ Παντελεήμων, πρέσβευε τῷ ἐλεήμονι Θεῷ, ἵνα πταισμάτων ἄφεσιν, παράσχῃ ταῖς ψυχαῖς ἡμῶν»;

Ο ειδωλολάτρης γιατρός που ασπάστηκε τον χριστιανισμό

O Παντολέων (ή ακόμα και Παντελέων) έζησε και έδρασε στον 3ο αιώνα μ.Χ. στη Νικομήδεια της Βιθυνίας στη Μικρά Ασία. Ήταν γιος του πλούσιου εθνικού (ειδωλολάτρη) της πόλης Ευστόργιου, αν και η μητέρα του, Αγία Ευβούλη (ή Ευβουλή), είχε ήδη ασπαστεί τον χριστιανισμό και ενδέχεται να πέθανε όταν ο Παντολέων ήταν παιδί ακόμα.

Ο μικρός μεγάλωσε μέσα στις ανέσεις της άρχουσας τάξης, μορφώθηκε με πολύ καλή εγκύκλια παιδεία και έγινε τελικά γιατρός δίπλα στον τρανό ιατρό της εποχής Ευφρόσυνο. Παρά τις ιατρικές του γνώσεις, διακρινόταν πάντα για τη ρητορεία και το φιλεύσπλαχνο του χαρακτήρα του.

Για τη μεταστροφή του στον χριστιανισμό υπάρχουν αρκετοί θρύλοι που έχουν να κάνουν με θαύματα, ιστορικά πάντως είναι επικρατέστερη η άποψη πως σε αυτό συνέτεινε η γνωριμία του με τον (κρυπτο-)χριστιανό ιερωμένο Ερμόλαο, γιατρός κι αυτός, που υπέστη τον διωγμό των χριστιανών από τον αυτοκράτορα Διοκλητιανό.

Ο Άγιος Ερμόλαος κατέφυγε με τους συνοδοιπόρους του Έρμιππο και Ερμοκράτη στα περίχωρα της Νικομήδειας, όπου γνώρισε τον νεαρό Παντολέοντα, τον οποίο μύησε στα χριστιανικά μυστήρια και βάφτισε τελικά Παντελεήμων. Το τέλος των τριών τους ήταν μαρτυρικό, καθώς έπεσαν στα χέρια του τοπικού άρχοντα και αποκεφαλίστηκαν.

Ο Παντελεήμονας γλίτωσε τη σφαγή, πιθανότατα λόγω των καλών σχέσεων του πατέρα του με την αυλή του Διοκλητιανού (ή του Μαξιμιανού, δεν υπάρχει συναίνεση εδώ). Για ένα διάστημα θα θητεύσει μάλιστα στην ιατρική ομάδα του αυτοκράτορα και θα φτάσει να γίνει ο προσωπικός του γιατρός, τα χριστιανικά του ιδεώδη θα τον απομακρύνουν όμως από τα ανάκτορα.

Ο κρυπτοχριστιανός Παντελεήμων θα μεταστρέψει στη νέα πίστη και τον Ευστόργιο, ο οποίος θα φύγει από τον κόσμο λίγο αργότερα, κάνοντας τον γιο του κάτοχο σεβαστής περιουσίας…

Ο Άγιος Παντελεήμων και η δράση του

Ένα από τα πρώτα πράγματα που έκανε ο νεαρός γιατρός ήταν να εκποιήσει την περιουσία του για να ελεήσει τους φτωχούς, αλλά και να μπορεί να ασκεί το λειτούργημά του χωρίς αμοιβή. Γι’ αυτό και περιλαμβάνεται στους Αγίους Αναργύρους (Κοσμάς, Δαμιανός, Κύρος, Ιωάννης, Παντελεήμων, Ερμόλαος, Σαμψών, Διομήδης, Άνθιμος, Ευπρέπιος, Λεόντιος κ.α.), χριστιανούς γιατρούς που προσέφεραν δωρεάν (αναργύρως) τις υπηρεσίες τους δηλαδή.

Πολλά θαύματα του καταμαρτυρούνται με ιάσεις τυφλών και αναπήρων, όπως μας παραδίδουν οι μαρτυρολογίες, όπως κι αν έχει όμως ο γιατρός απέκτησε τεράστια φήμη για το φιλανθρωπικό του έργο και την ακόρεστη δίψα του να συνδράμει τον συνάνθρωπο. Μόνο που όσα έκανε ο Παντελεήμονας Μεγαλομάρτυρας ο Ιαματικός έμπαιναν αναγκαστικά στο μάτι των άλλων γιατρών, που έβλεπαν την πελατεία τους να λιγοστεύει από τη φιλεύσπλαχνη δράση του.

Τον κατήγγειλαν λοιπόν στο παλάτι και τον κατηγόρησαν πως ήταν κρυπτοχριστιανός, λέγοντας πως θεράπευε αφιλοκερδώς στο όνομα του Ιησού Χριστού για να μεταστρέψει εθνικούς στη νέα πίστη. Κάτι που όπως μας μαρτυρεί η Εκκλησία, ήταν αληθές. Αυτή ήταν η μοναδική αμοιβή που ζητούσε για τη δράση του, τη βάπτιση στον χριστιανισμό.

Ο ρωμαίος συναυτοκράτορας του Διοκλητιανού, Μάρκος Αυρήλιος Μαξιμιανός, ζήτησε τον αποκεφαλισμό του γιατρού στις 27 Ιουλίου 305 μ.Χ., όπως και έγινε με τρόπο μαρτυρικό και βάρβαρο. Μας παραδίδεται πως του έδωσαν τη δυνατότητα να σώσει τη ζωή του προσκυνώντας τα είδωλα, ο Παντελεήμων αρνήθηκε όμως λέγοντας πως δεν θυσιάζει σε ψεύτικους θεούς.

Τα απομεινάρια του φυλάχθηκαν στη Νικομήδεια και μεταφέρθηκαν αργότερα στην Κωνσταντινούπολη, με αναρίθμητες εκκλησίες, μοναστήρια και ξωκλήσια να ανεγείρονται στη μνήμη του, τόσο στην ορθόδοξη όσο και την καθολική πίστη. Σε κοντάκιο της Ορθοδοξίας (σύντομος εκκλησιαστικός ύμνος για κάποιον άγιο), διαβάζουμε: «Μιμητὴς ὑπάρχων τοῦ ἐλεήμονος, καὶ ἰαμάτων τὴν χάριν παρ᾽αὐτοῦ κομισάμενος, ἀθλοφόρε καὶ Μάρτυς Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ, ταῖς εὐχαῖς σου τὰς ψυχικὰς ἡμῶν νόσους θεράπευσον, ἀπελαύνων τοῦ ἀεί, πολεμίου τὰ σκάνδαλα, ἐκ τῶν βοώντων ἀπαύστως· Σῶσον ἡμᾶς Κύριε»…