Η ναυμαχία των Αργινουσών (406 π.Χ.): Όταν οι Αθηναίοι εκτέλεσαν τους ναυάρχους που άφησαν τους ναυαγούς αβοήθητους

Το βράδυ της Τρίτης 5/9/2023 ένας 36χρονος, ο Αντώνης Καρυώτης βρήκε τραγικό θάνατο στο λιμάνι του Πειραιά. Μέλη του πληρώματος του «Blue Horizon» όχι μόνο τον έσπρωξαν στη θάλασσα, αλλά αδιαφόρησαν παντελώς για την περισυλλογή του. Το καράβι απέπλευσε από το λιμάνι, μέχρι τη δημοσιοποίηση του βίντεο από το protothema.gr στο οποίο φαινόταν καθαρά ότι επρόκειτο για μία εν ψυχρώ δολοφονία. Η συνέχεια είναι γνωστή.

Η μη περισυλλογή του άτυχου Αντώνη από τη θάλασσα, εκτός από το ότι οδήγησε στον θάνατό του, αποτελεί μέγα όνειδος για την ιστορία του ελληνικού ναυτικού. Πριν από 2.429 χρόνια για τον λόγο αυτό οι Αθηναίοι καταδίκασαν σε θάνατο και εκτέλεσαν έξι από τους οχτώ ναυάρχους τους, που λίγο καιρό πριν είχαν θριαμβεύσει επί των Σπαρτιατών στη ναυμαχία των Αργινουσών (406 π.Χ.) κοντά στις μικρασιατικές ακτές. Τα νησιά ονομάζονται σήμερα Άζανο και Μακρονήσι. Στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου έγινε εκεί (406 π.Χ.) ναυμαχία μεταξύ του αθηναϊκού και του σπαρτιατικού στόλου. Οι Αθηναίοι επικράτησαν. Ήταν η τελευταία νίκη τους στον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Και όμως αυτή σκιάστηκε από τη θανάτωση των έξι από τους οκτώ ναυάρχους που θριάμβευσαν στις Αργινούσες.

Τι προηγήθηκε της ναυμαχίας των Αργινουσών;

Ναύαρχος των Λακεδαιμονίων τότε ήταν ο Καλλικρατίδας που είχε συγκεντρώσει στόλο από 170 τριήρεις με εθελοντικές εισφορές από τη Χίο και τη Μίλητο, ενώ ο Αθηναίος ναύαρχος Κόνων (ένας από τους 10 στρατηγούς – ναυάρχους που είχαν εκλεγεί εκείνο τον χρόνο) είχε μόλις 70 τριήρεις. Οι Σπαρτιάτες κατόρθωσαν να αποκλείσουν τον Κόνωνα στο λιμάνι της Μυτιλήνης μετά από ναυμαχία φέρνοντας τις αθηναϊκές δυνάμεις σε πολύ δύσκολη θέση. Μια αθηναϊκή τριήρης έσπασε τον αποκλεισμό (μια άλλη συνελήφθη από τους Σπαρτιάτες) και έφτασε στον Πειραιά όπου ανήγγειλε την τραγική κατάσταση. Οι Αθηναίοι παραμέρισαν τα πολιτικά πάθη που τους ταλάνιζαν, ρευστοποίησαν τους θησαυρούς της θεάς Αθηνάς, στρατολόγησαν πληρώματα απ’ όπου μπορούσαν και μέσα σε ένα μήνα στόλος από 110 τριήρεις έφτασε στις Αργινούσες, συνοδευόμενος από άλλες 10 τριήρεις της Σάμου και 30 συμμαχικές.

Η ναυμαχία των Αργινουσών (Αύγουστος 406 π.Χ.)

Ο Καλλικρατίδας τον Αύγουστο του 406 π.Χ. μόλις έμαθε ότι ο στόλος των Αθηναίων είχε φθάσει στη Σάμο άφησε τον Ετεόνικο με 50 πλοία να επιτηρεί τον Κόνωνα και αυτός με τα υπόλοιπα 120 έπλευσε προς το ακρωτήριο της Λέσβου Μαλέα. Την ίδια μέρα οι Αθηναίοι είχαν φτάσει στις Αργινούσες. Ο Καλλικρατίδας που διέκρινε τη νύχτα τις φωτιές του εχθρικού καταυλισμού πήρε την απόφαση να αποπλεύσει τα μεσάνυχτα από τον Μαλέα της Λέσβου, ώστε να αιφνιδιάσει την αυγή τους Αθηναίους. Οι άσχημες καιρικές συνθήκες όμως τον υποχρέωσαν να αναβάλλει την επιχείρησή του για το επόμενο πρωί. Προχώρησε με ανεπτυγμένες τις τριήρεις του σε μονή παράταξη για να εκμεταλλευτεί την ανωτερότητα των πληρωμάτων του. Σκοπός του ήταν να νικήσει τους Αθηναίους εμβολίζοντας από τα πλάγια όσα περισσότερα πλοία μπορούσε. Αυτό θα το κατόρθωνε είτε υπερφαλαγγίζοντας την εχθρική παράταξη («περίπλους») είτε διασπώντας την («διέκπλους»), χάρη στην ορμή των κωπηλατών του. Οι συνθήκες στην περιοχή ήταν πολύ δύσκολες. Είναι χαρακτηριστικό ότι πολλοί από τα πληρώματα των αθηναϊκών πλοίων έπαθαν ναυτία, καθώς ήταν απειροπόλεμοι.

Ο Έρμων ο Μεγαρεύς συμβούλευσε τον Καλλικρατίδα να αναμένει άφιξη ενισχύσεων, όμως αυτός δεν τον άκουσε και είπε ότι «η Σπάρτη δεν είχε τίποτα να φοβηθεί αν αυτός σκοτωνόταν, ενώ η φυγή του θα ήταν πράξη αισχρή». Οι Αθηναίοι που βρίσκονταν στις Αργινούσες αντιλήφθηκαν την παρουσία των Σπαρτιατών και ετοιμάστηκαν να τους αντιμετωπίσουν. Φαίνεται μάλιστα ότι οι στρατηγοί – ναύαρχοί τους είχαν προβλέψει την τακτική του Καλλικρατίδα και οργανώθηκαν σε σχηματισμό κατάλληλο για να τον αντιμετωπίσουν. Για να αποφύγουν τη διάσπαση του μετώπου τους παρατάχθηκαν σε διπλή γραμμή, ενώ για να αποφύγουν την κύκλωση επέκτειναν το μέτωπό τους και στο νησί Άζανο, το δυτικότερο από τις Αργινούσες.

Οι Αθηναίοι παρατάχθηκαν ως εξής (από τα αριστερά προς τα δεξιά): 15 πλοία υπό τον Αριστοκράτη, 15 πλοία υπό τον Διομέδοντα, 15 πλοία υπό τον Περικλή τον νεότερο (γιο του μεγάλου πολιτικού Περικλή), 15 πλοία υπό τον Ερασινίδη, 10 σαμιακά πλοία υπό τον Ιππέα σε μονή γραμμή, 10 πλοία ταξιάρχων σε μονή γραμμή, 3 πλοία ναυάρχων και τα υπόλοιπα συμμαχικά πλοία, 15 πλοία υπό τον Λυσία και 15 πλοία υπό τον Αριστογένη. Βλέποντας την παράταξη των Αθηναίων ο Καλλικρατίδας άλλαξε τακτική. Διαίρεσε τον στόλο του σε δύο μοίρες και εμπιστεύθηκε την αρχηγία της αριστερής στον Θηβαίο Θρασώνδα, ενώ ο ίδιος ανέλαβε την αρχηγία της δεξιάς. Οι αντίπαλοι αγωνίστηκαν για πολύ χρόνο, στην αρχή παρατεταγμένοι και στη συνέχεια διασκορπισμένοι. Σε σύγκρουση του πλοίου του με εχθρικό, ο Καλλικρατίδας έπεσε στη θάλασσα και πνίγηκε.

Ο διάδοχός του Κλέαρχος δεν μπόρεσε να συγκρατήσει την παράταξη των σπαρτιατικών πλοίων, τα οποία τράπηκαν σε φυγή. Ο μόνος που συνέχισε να αγωνίζεται ήταν ο Θρασώνδας στο αριστερό κέρας, αντιμετωπίζοντας με επιτυχία τον Πρωτόμαχο. Όταν όμως είδε και το αριστερό κέρας των Αθηναίων να του επιτίθεται τράπηκε σε φυγή. Τελικά διασώθηκαν μόνο 42 τριήρεις των Σπαρτιατών, οι οποίες κατέφυγαν στη Χίο, τη Φώκαια και την Κύμη. Οι Αθηναίοι έχασαν μόνο 25 τριήρεις. Όταν πληροφορήθηκε την ήττα, ο Ετεόνικος ξεγέλασε τον Κόνωνα κρύβοντας από τον στόλο του την ήττα. Έλυσε όμως την πολιορκία της Μυτιλήνης και κατέφυγε με τα πλοία του στη Χίο. Οι Λακεδαιμόνιοι υπέστησαν τη βαρύτερη, ως τότε, ήττα σε ναυμαχία μεταξύ Ελλήνων.

Μετά το τέλος της ναυμαχίας οι Αθηναίοι επέστρεψαν στις Αργινούσες περισυλλέγοντας όσους ναυαγούς βρήκαν. Αν και έχασαν μόνο 25 πλοία είχαν σημαντικές απώλειες.

Η απόφαση για περισυλλογή των ναυαγών- Τι εμπόδισε την υλοποίησή της;

Μετά από όλα αυτά οι Αθηναίοι Στρατηγοί απόφασισαν ύστερα από πρόταση του στρατηγού Θρασύλου να αναθέσουν σε 47 πλοία, την περισυλλογή των ναυαγών, των πλοίων που μπορούσαν να επισκευαστούν και των νεκρών. Στις Αργινούσες έφτασε ανενόχλητος και ο Κόνωνας. Ο υπόλοιπος στόλος θα έπλεε εναντίον του Ετεόνικου στη Λέσβο. Ενώ η επιχείρηση ξεκίνησε, ξέσπασε κακοκαιρία και οι δύο τριήραρχοι δεν μπόρεσαν να εκτελέσουν την εντολή που είχαν λάβει και ο αθηναϊκός στόλος πήγε στις Αργινούσες αναμένοντας βελτίωση του καιρού. Συνολικά οι νεκροί και ναυαγοί που έπρεπε να περισυλλεγούν ήταν γύρω στους 2.000.

Ο Δημήτρης Ζιακόπουλος εκτός από σπουδαίος μετεωρολόγος είναι και εξαιρετικός ιστορικός. Σε άρθρο στο blog του στις 11/9/2020, εξηγεί ότι υπεύθυνα γι’ αυτή την αποτυχία ήταν τα μελτέμια (Αύγουστος γαρ…). Γράφει συγκεκριμένα:

«… τη νύχτα που ο Καλλικρατίδας προσπάθησε ανεπιτυχώς να αιφνιδιάσει τον Αθηναϊκό στόλο περνούσε από την περιοχή ενεργό ψυχρό μέτωπο που προκάλεσε την εκδήλωση ισχυρών καταιγίδων… Δεδομένης της εποχής το πέρασμα του μετώπου σηματοδότησε την επικράτηση συστήματος Ετησίων (μελτεμιών) οι οποίοι βαθμιαία ενισχύθηκαν και όταν τελείωσε η ναυμαχία οι καναλιζόμενοι στο στενό Μυτιλήνης – Μικράς Ασίας Β-ΒΑ άνεμοι απέκτησαν τέτοια ένταση που καθιστούσε αδύνατη την περισυλλογή νεκρών και των ναυαγών».

Οι δίκες και η καταδίκη των Αθηναίων στρατηγών

Μετά τη νίκη στις Αργινούσες οι στρατηγοί έπρεπε να υποβάλουν στον Δήμο έκθεση των γεγονότων. Φυσικά η νίκη των Αθηναίων, οι απώλειες των Σπαρτιατών και η απαλλαγή του Κόνωνα από την πολιορκία ήταν πολύ σημαντικά ,όμως ένας από τους στρατηγούς ο Διομέδων υποστήριξε ότι όλος ο στόλος έπρεπε να ασχοληθεί με την περισυλλογή των ναυαγών και των νεκρών. Τελικά στην έκθεση, μετά από επιμονή του Διομέδοντα και του Περικλή, οι στρατηγοί έγραψαν ότι η κακοκαιρία μετά τη ναυμαχία δεν επέτρεψε να γίνει περισυλλογή όλων των νεκρών και των ναυαγών. Αρχικά στην Αθήνα επικράτησε πανηγυρικό κλίμα. Όμως η ολιγαρχική φατρία και οι δημαγωγοί που κυριαρχούσαν στην πόλη φρόντισαν να εκμεταλλευθούν πολιτικά το γεγονός αυτό. Οι στρατηγοί αναγκάστηκαν να στείλουν νέα έκθεση στην οποία χωρίς να αναιρούν την προηγούμενη, τόνιζαν ότι αν υπήρξε ευθύνη για τα γεγονότα, αυτή βάρυνε τον Θηραμένη και τον Θρασύβουλο. Οι κατήγοροι των στρατηγών άδραξαν την ευκαιρία και επηρέασαν τον Δήμο ο οποίος αποφάσισε την καθαίρεση όλων των στρατηγών εκτός από τον Κόνωνα στον οποίο έστειλαν νέους στρατηγούς τον Αδείμαντο και τον Φιλοκλή.

Οι οκτώ στρατηγοί μόλις έμαθαν την απόφαση του Δήμου ετοιμάστηκαν να επιστρέψουν στην Αθήνα. Δύο όμως από αυτούς, ο Πρωτόμαχος και ο Αριστογένης επειδή φοβήθηκαν τη δύναμη των συκοφαντιών, προτίμησαν να αυτοεξοριστούν. Οι υπόλοιποι έξι επειδή ήταν βέβαιοι για την αθωότητά τους ή επειδή δεν ήθελαν να αφήσουν τους εαυτούς τους ανυπεράσπιστους επέστρεψαν στην Αθήνα. Με την άφιξή τους άρχισε η δίκη τους που εξελίχθηκε σε πολιτικό δράμα.

Πρώτο θύμα αυτής της σκευωρίας. ήταν ο Ερασινίδης που κατηγορήθηκε από τον δημαγωγό Αρχίδημο για παράλειψη ταφής των νεκρών και κατάχρηση δημοσίου χρήματος και φυλακίστηκε. Ένας άλλος δημαγωγός, ο Τιμοκράτης πέτυχε τη σύλληψη και των άλλων πέντε στρατηγών. Πρωτεργάτης της δίωξης των στρατηγών ήταν ο Θηραμένης που είχε συντελέσει στην κατάλυση των τετρακοσίων αλλά μάλλον είχε πέσει στην αφάνεια, γι’ αυτό στις Αργινούσες ήταν απλός τριήραχος. Στην απολογία τους οι στρατηγοί τόνισαν ότι άφησαν την περισυλλογή νεκρών και ναυαγών σε ικανούς άντρες. Αν κάποιοι έπρεπε να τιμωρηθούν, είπαν, αυτοί ήταν οι τριήραρχοι. Πρόσθεσαν όμως πως ούτε αυτοί ευθύνονται καθώς λόγω της σφοδρής τρικυμίας ήταν αδύνατο να κάνουν κάτι. Ο Δήμος φαίνεται ότι πείστηκε για την αθωότητα των στρατηγών, όμως ο Θηραμένης και οι συνεργάτες του βλέποντας την άσχημη γι’ αυτούς εξέλιξη ζήτησαν και πέτυχαν να αναβληθεί η ψηφοφορία που γινόταν με ανάταση των χεριών καθώς είχε αρχίσει να σκοτεινιάζει και όπως είπαν δεν θα ήταν ευδιάκριτο τι ψηφίζει ο καθένας.

Στην ευόδωση των σχεδίων των κατηγόρων των στρατηγών όμως, έπαιξε σημαντικό ρόλο ο εορτασμός των Απατουρίων εκείνη την περίοδο. Ο Θηραμένης φρόντισε μερικοί άνθρωποι να εμφανιστούν στα Απατούρια μαυροντυμένοι και με ξυρισμένα τα κεφάλια τους, ως δήθεν συγγενείς των ναυαγών. Το θέαμα αυτό συγκίνησε τους Αθηναίους. Ο δημαγωγός Καλλίξεινος επωφελήθηκε και ζήτησε την παραπομπή όλων των στρατηγών στην ίδια δίκη, κάτι που ήταν παράνομο. Ξαφνικά εμφανίστηκε κάποιος που είπε ότι ήταν ναυαγός της ναυμαχίας των Αργινουσών και σώθηκε καθώς πιάστηκε από ένα κάδο!

Ισχυρίστηκε ότι οι άλλοι ναυαγοί του ζήτησαν, αν σωθεί, να καταγγείλει τους στρατηγούς γιατί δεν φρόντισαν να σώσουν εκείνους που αναδείχθηκαν ανδρειότατοι για την πατρίδα. Η πλάστιγγα άρχισε να γέρνει προς την καταδίκη των στρατηγών. Όμως οι πρυτάνεις που διηύθυναν τις εργασίες της Εκκλησίας του Δήμου θεώρησαν τη διαδικασία παράνομη, αναγκάστηκαν όμως να υποχωρήσουν κάτω από πιέσεις που δέχθηκαν. Ο μόνος που αντέδρασε ήταν ο μεγάλος φιλόσοφος Σωκράτης που είπε ότι δεν πρόκειται να παραβεί σε καμία περίπτωση τον νόμο. Τους στρατηγούς υποστήριξε με θέρμη και ο Ευρυπτόλεμος, γιος του Πεισιάνακτα, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Ο Ευρυπτόλεμος τόνιζε ότι κατηγορούμενος θα έπρεπε να είναι ο Θηραμένης.

Τελικά μετά από ψηφοφορία δι’ ανατάσεως των χειρών οι έξι στρατηγοί (Αριστοκράτης, Διομέδων, Ερασινίδης, Λυσίας, Θράσυλλος και Περικλής) καταδικάστηκαν σε θάνατο και εκτελέστηκαν διότι «ουκ ανείλοντο τους ναυαγούς».

Τι έγινε μετά την εκτέλεση των έξι στρατηγών;

Η καταδίκη σε θάνατο των έξι Αθηναίων στρατηγών έδειξε πόσο εύκολο ήταν να επηρεαστεί ο αθηναϊκός Δήμος από ρήτορες και δημαγωγούς. Είχε μεν την εξουσία, αλλά δεν μπορούσε πάντα να διακρίνει ποιο ήταν το σωστό και ποιο το λάθος. Οι Αθηναίοι όπως και σε ανάλογες περιπώσεις, μετάνιωσαν για την απόφασή τους και στράφηκαν εναντίον αυτών που τους εξαπάτησαν. Υπεύθυνο για την απάτη θεώρησαν τον δημαγωγό Καλλίξεινο και τέσσερις συνεργάτες του και τους φυλάκισαν. Αυτοί όμως κατόρθωσαν να δραπετεύσουν. Όταν δόθηκε αμνηστία ο Καλλίξεινος επέστρεψε στην Αθήνα (403 π.Χ.). Όμως οι Αθηναίοι που έτρεφαν μεγάλο μίσος γι’ αυτόν τον τιμώρησαν με πολύ σκληρό τρόπο αφήνοντάς τον να πεθάνει. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, ο Καλλίξεινος αυτοκτόνησε. Ο οργανωτής της σκευωρίας όμως, ο Θηραμένης δεν τιμωρήθηκε καθώς δρούσε παρασκηνιακά και δεν υπήρχαν αποδεικτικά στοιχεία εναντίον του.

Η συνέχεια είναι γνωστή. Οι Αθηναίοι αναλωνόμενοι σε διαμάχες μεταξύ τους και οδηγώντας στον θάνατο έξι σπουδαίους στρατηγούς, δεν εκμεταλλεύθηκαν τη νίκη τους στις Αργινούσες. Οι Σπαρτιάτες αναδιοργανώθηκαν με επικεφαλής τον Λύσανδρο και με τη βοήθεια του Πέρση Κύρου θριάμβευσαν στους Αιγός Ποταμούς το 405 π.Χ. Τον επόμενο χρόνο ο Θηραμένης (τραγική ειρωνεία) υπόγραψε μια ταπεινωτική Συνθήκη Ειρήνης για την Αθήνα με την οποία τερματίστηκε ο Πελοποννησιακός Πόλεμος (431-404 π.Χ.) που έβλαψε πάνω απ’ όλα την Ελλάδα γιατί έφθειρε τις ζωτικές δυνάμεις και αξίες του Ελληνισμού…

Πηγές:
«ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ», ΤΟΜΟΣ Γ1, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ
Δημήτρης Ζιακόπουλος, «Θαλασσοταραχή έστειλε στο απόσπασμα έξι νικητές στρατηγούς!», στο ziakopoulos.blogspot.com, 11/9/2020
Εγκυκλοπαίδεια ΔΟΜΗ, τόμος 3, Έκδοση 2005