Κάθε πόντιουμ και ο μαέστρος του

Το σημερινό κείμενο γράφτηκε για δύο λόγους. Πρωτίστως, κάλυψε την επιθυμία μου να θυμηθώ και να υπενθυμίσω την επέτειο της γέννησης του μεγάλου μας μαέστρου Δημήτρη Μητρόπουλου, 18 Φεβρουάριου (1896). Συμπωματικά, ίσως θα έχουμε την ευκαιρία να τον θυμηθούμε, μέσα στη χρονιά, καθώς φέτος συμπληρώνονται 60 χρόνια από τον θάνατό του: 1960-2020.

Από το άλλο μέρος, η λαμπρή, όσο και σύντομη διεθνής καριέρα του μας δίνει, ως παράδειγμα, τη δραματική ευκαιρία να επιβεβαιώσουμε ότι η αξία δεν οδηγεί πάντοτε στην κορυφή. Αυτός είναι ο δεύτερος λόγος αυτής της ανάρτησης.

Η απόλυτη προσήλωση του Μητρόπουλου σε ένα υψηλό μουσικό αποτέλεσμα κάτω από όλες τις περιστάσεις, ο αντισυμβατικός χαρακτήρας του και η παραδειγματική γενναιοδωρία του δεν ήταν η κατάλληλη σκευή, για αυτόν τον ιεροφάντη της μουσικής, να ελιχθεί στις ίντριγκες των μεγάλων “τεράτων”, συμπεριλαμβανομένων των ευεργετών και ευεργετημένων του, στις πελατειακές σχέσεις κριτικών, μουσικών, εταιρειών και πατρώνων της αμερικανικής μουσικής ζωής.

Με τα λόγια επιφανούς Έλληνα καθηγητή φημισμένου αμερικανικού πανεπιστημίου: “Πολλοί έχουν τη ψευδαίσθηση ότι στους κορυφαίους θεσμούς στον κόσμο που στηρίζονται στην αξιοκρατία (κορυφαίες ορχήστρες, κορυφαία πανεπιστήμια, κορυφαία ιδρύματα γενικώς) συναντά κανείς κυρίως την αφρόκρεμα. Αυτό είναι η μισή αλήθεια. Φυσικά συμβαίνει κι αυτό, αλλά επίσης συναντά ασφυκτικά συνωστισμένους, καθάρματα, άρπαγες, κακοήθεις φιλόδοξους, αδίστακτους, δυστυχισμένους εσαεί ανικανοποίητους, που πίνουν το αίμα των συναδέλφων τους και το δικό τους για να επικρατήσουν. Ναι, είναι ταυτόχρονα και πολύ έξυπνοι και πολύ εργατικοί. Αλλά ο συνδυασμός τόσης μικροψυχίας και τόσης ικανότητας δημιουργεί ένα εκρηκτικό μείγμα.

Η εγκατεστημένη κακοήθεια και η σχεδόν καθολική αναξιοκρατία, που συναντά κανείς σε μέτριας προβολής και ασήμαντους θεσμούς και ιδρύματα, είναι αστείες καρικατούρες σε σχέση με τη γνήσια λύσσα, τη μεγαλειώδη μικροπρέπεια που ενδημεί στην κορυφή.

Επιπλέον, δεν μπορείς καν να περιγράψεις και να καταγγείλεις δημόσια αυτή την υποσκαφή, γιατί είναι μέρος του άγραφου κανόνα να αποσιωπάται. Πολλοί άξιοι άνθρωποι είτε δεν μπορούν είτε είναι τόσο ανώτεροι που δεν θέλουν να αυτοαμυνθούν. Οπότε αργά ή γρήγορα πάνε χαμένοι.

Όμως, ας τα δούμε αυτά μέσα από την ακροθιγή πορεία του μαέστρου μας σε δυο μεγάλες ορχήστρες. Με οδηγό τον μουσικοκριτικό και συγγραφέα του βιβλίου Priest of music, William R. Trotter, ο οποίος, έχοντας άμεση εποπτεία προσώπων και πραγμάτων, μας περιγράφει έναν μοναχικό, ασκητικό και μελαγχολικό άνθρωπο που έζησε ως κεντρικό πρόσωπο στη χρυσή εποχή των μεγάλων μαέστρων του αιώνα και ταυτόχρονα παρουσιάζει τη συναρπαστική παρασκηνιακή ζωή των μεγάλων ορχηστρών και του περιβάλλοντός τους.

Η εμφάνιση του Μητρόπουλου με τη Συμφωνική Ορχήστρα της Βοστώνης (ΣΟΒ), το 1936, μετά από πρόσκληση του διευθυντή της Σ.Α. Κουσεβίτσκι, ήταν ένας θρίαμβος. Ένας θρίαμβος, όμως, που θα σπείρει τα ζιζάνια που θα δυσφημίσουν τον μαέστρο και τελικά θα τον απομακρύνουν από τη ΣΟΒ. Η δημοφιλία του, οι κολακευτικές συγκρίσεις με συναδέλφους του και κάποια κακεντρεχή σχόλια θορύβησαν τον γηραιό και αυταρχικό Κουσεβίτσκι. Το ποτήρι ξεχείλισε το 1946 με ένα αμφιλεγόμενο αφιέρωμα του περιοδικού “Life” στον Μητρόπουλο.

Παραμένω σε ό,τι σημάδεψε τη ζωή του μεγάλου Έλληνα. Ιδιαίτερα στη σχέση του με τον Λέοναρντ Μπερνστάιν, σύμφωνα με τα λιγοστά, αλλά ευρέως γνωστά δημοσιεύματα.

Βεβαίως, μεγαλύτερο ενδιαφέρον θα είχε η ανθρώπινη πλευρά ενός καλλιτέχνη, ο οποίος όμως είχε αποβάλει κάθε ανταγωνιστικό ενδιαφέρον, και που “δεν δίσταζε να αυτοϋποβληθεί σε βασανιστική αυτοκριτική”. Αλλά, ας μην αγγίξουμε πτυχές για τις οποίες ο ίδιος ουδέποτε ενδιαφέρθηκε.

Διάδοχος στο περιβάλλον του Κουσεβίτσκι δεν ήταν άλλος από τον Μπερνστάιν, ο οποίος, αν και νεότατος, είχε καταφέρει να κερδίσει την εμπιστοσύνη και την εύνοια του μουσηγέτη της Βοστώνης. Όχι όμως προτού αποσπάσει ό,τι μπορούσε και από τον Μητρόπουλο. Ο οποίος υπήρξε μέντορας, χρηματοδότης σπουδών και άτυπος δάσκαλός του στα πρώτα στάδια της καριέρας του.

Ευεργετούμενος του ενός και ευεργέτης του άλλου, ο Μητρόπουλος θα πορευτεί για χρόνια ανάμεσα στον παντοδύναμο και αυταρχικό Κουσεβίτσκι και στον φανταχτερό και φιλόδοξο Μπερνστάιν.

Οι δρόμοι Μητρόπουλου και Μπερνστάιν θα συναντηθούν και πάλι στη Φιλαρμονική της Νέας Υόρκης, με τον Μπερνστάιν να μοιράζεται καθήκοντα με τον πρώην μέντορά του για έναν χρόνο, προτού τον διαδεχθεί στην περίφημη Ορχήστρα.

Τα ίδια κακεντρεχή σχόλια που τον έδιωξαν από τη Βοστώνη θα δώσουν άλλοθι στους απείθαρχους μουσικούς-βεντέτες της ορχήστρας να υποσκάψουν τον Έλληνα μαέστρο, όταν ανέλαβε μουσικός διευθυντής της ορχήστρας, οδηγώντας τον σε απόγνωση, όπως μαρτυρούν οι επιστολές του προς την Καίτη Κατσογιάννη. Τι παράξενο; Και πάλι, ο ευεργετηθείς Μπερνστάιν θα καταφέρει να πάρει και αυτή τη θέση από τον Μητρόπουλο, το 1958.

Μετά τον ντροπιαστικό παραγκωνισμό, ο Μητρόπουλος θα περιφέρει έκτοτε εαυτόν όπου θα μπορούσε να εκτιμηθεί η ιδιοφυΐα του, και θα πεθάνει το 1960, στα 64 του, εξουθενωμένος στο Μιλάνο, κατά τη διάρκεια μιας πρόβας με την μπαγκέτα στο χέρι.