“Λάθε βιώσας”: Έπαινος ή Ψόγος;

Στο προηγούμενο συναφές κείμενο, εντοπίζοντας τα όρια μεταξύ οικειότητας και ιδιωτικότητας υπογραμμίζαμε,  κάπως ποιητικά: Η ειρηνική και ευχάριστη συμβίωση με τον εαυτό μας είναι η ασφαλέστερη απόδειξη ψυχικής υγείας. Μητέρα της αυτάρκειας, μας μαθαίνει, μεταξύ άλλων, να μη σπαταλάμε τους συνανθρώπους μας, να τους χρησιμοποιούμε και να  καταφεύγουμε σ’ αυτούς με φειδώ, που θα πει να τους σεβόμαστε και να τους αγαπάμε περισσότερο. Ωστόσο και το “μακριά κι αγαπημένοι”, το λέει εξίσου καλά!

Ο λόγος σήμερα για τον εμβληματικό Επικούρειο αφορισμό του τίτλου.

Θυμάμαι, κατά την πιο ακμαία φάση της επαγγελματικής μου ζωής, πόσο με είχαν μπερδέψει τα λόγια ενός συνάδελφου μου, ο οποίος, όταν του επιβεβαίωσα κάποιες φήμες για επικείμενη μετακίνηση -μεταγραφή μου από μια τράπεζα σε άλλη- την πολλοστή είναι η αλήθεια- μου είχε πει: “Πάλι τα κατάφερες ή πώς τα καταφέρνεις; Πάντα λάθε (λάθρα;) βιώσας ρε μπαγάσα…!”

Χωρίσαμε χωρίς να έχω καταλάβει τι ήταν εκείνο το σχόλιό του: κολακεία ή ρετσινιά, έπαινος ή βρισιά;

Για πολλά άλλα, ο Επίκουρος είναι ένας μεγάλος παρεξηγημένος. Αναφορικά με το “λάθε βιώσας”, πάντως, οι απόψεις όσων ασχολήθηκαν με αυτό συμπίπτουν.

Καταρχήν, αποκλείουν, ο περίφημος αφορισμός να αναφέρεται στον λαθρόβιο άνθρωπο, που κρύβει τις σκέψεις του και τις ενέργειές του, τον άνθρωπο που κινείται στο περιθώριο της δράσης και των γεγονότων, που ζει στο απυρόβλητο και του αρέσει το ετερόφωτο πεδίο μιας έως και παρασιτικής ζωής.

Καταφανώς, η άποψη αυτή παραπέμπει σε παραφθορά του λόγου του Επίκουρου. Όπως παρατηρείται και σε άλλες περιπτώσεις  παροιμιακών φράσεων ή τυποποιημένων εκφράσεων στη νέα ελληνική, το “λάθε βιώσας” απαντά συχνότατα κακοποιημένο και ως “λάθρα βιώσας” ή και “λάθρα βιώσαι”.

Καμία σχέση.  Μολονότι, το μεν επίρρημα λόγιας προέλευσης, “λάθρα” (κρυφά) ανήκει στην (ιδία) οικογένεια του “λανθάνω”, το δε “βιωσαι” είναι απαρέμφατον του αορίστου εβίωσα, το αποτέλεσμα  δεν μπορεί ασφαλώς να γίνει αποδεκτό.

Επίσης δεν γίνεται αποδεκτό και ότι με το “λάθε βιώσας”, ο Επίκουρος συστήνει κάποια επαναστατική καταγγελία ή προτροπή αποχής από τα κοινά και την πολιτική. Ή, ότι αποκηρύσσει τη δημόσια ενάσκηση της αρετής, όπως τον κατηγόρησε ο  Πλούταρχος στο έργο του: “Ει καλώς λέγεται το λάθε βιώσας”. Ότι, δηλαδή, με το “λάθε βιώσας” το άτομο περιορίζει τη δυνατότητα των άλλων να παραδειγματιστούν από τις αρετές του, στο πλαίσιο αλληλεπηρεασμού των ατόμων μέσα σε δημόσιο χώρο.

Ο Επίκουρος δεν αποτρέπει εκείνους που από σφοδρή επιθυμία θα ήθελαν ασχοληθούν με τα κοινά. Κι αυτό, όχι γιατί ο ίδιος το θεωρεί σωστό, αλλά για να μη νιώσουν ακόμα πιο δυστυχείς από την απραγμοσύνη, που θα τους κρατούσε μακριά από τη δράση, την οποία τόσο ορέγονται.

Κατά γενική αποδοχή, λοιπόν, και σε ελεύθερη απόδοση το “λάθε βιώσας”-“ζήσε κρυφά” σημαίνει: Ζήσε απαρατήρητος, ζήσε ανεπιτήρητος, χωρίς κανέναν δυνάστη ή αφεντικό πάνω απ’ το κεφάλι σου, καθώς και χωρίς κανέναν υπηρέτη από κάτω σου. Ζήσε με μπούσουλα την προσωπική σου ολοκλήρωση. Δώσε ακριβή λογαριασμό και φανερώσου με συνέπεια, πριν από όλα, στον εαυτό σου.

Μην αναλώνεσαι με ανθρώπους που σε κάνουν να νιώθεις άσχημα, που σκέφτονται αρνητικά, που σε μειώνουν, που σε μολύνουν με την τοξικότητά τους. Ή, κατά την Καβάφη παραγγελία: Μην εξαντλείσαι μέσα “στην πολλή συνάφεια του κόσμου, μες στες πολλές κινήσεις κι ομιλίες […] και των σχέσεων και των συναναστροφών την καθημερινήν ανοησία”.

Κι ακόμα, φυλάξου από τις επιθέσεις φιλίας, και βεβαίως μην τις μετέρχεσαι και συ, αναγνωρίζοντας ότι, όσο ευχάριστες (ή άλλο τι) μπορεί να είναι σε όσους τις ασκούν, άλλο τόσο δυσάρεστες μπορεί να είναι σε όσους τις υφίστανται.

Κάπου μεταξύ ιδιωτικότητας και οικειότητας, συναντάμε και την διακριτικότητα. Επιτομή-ορισμός διακριτικότητας, η σοφία των μικρών κοινωνιών, παλαιότερα: Όλοι ήξεραν τα πάντα για τους άλλους, αλλά μέσα από μια μυστική, άγραφη συμφωνία, όλοι προσποιούνταν ότι δεν γνώριζαν ορισμένα πράγματα για συνανθρώπους τους, που οι τελευταίοι ήθελαν να τα κρατήσουν μυστικά.

Κλείνω με μια υπέροχη αφοριστική διατύπωση της Επικούρειας παραγγελίας -οιωνοί ορισμό της Ιδιωτικότητας: “Η ελευθερία μας να γινόμαστε προσιτοί στους άλλους με τους δικούς μας όρους. Η ευχέρεια να αποκαλύπτουμε τον εαυτό μας, επιλεκτικά. Η ελεγχόμενη αποδέσμευση των αισθημάτων μας”.

Χαρακτηριστική, εν προκειμένω, και η απάντηση της M. Yourcenar στην ερώτηση “πώς δημιουργείτε φιλίες”:

“Παραξενεμένοι οι μεγάλοι που ένα κοριτσάκι δεν είχε δώσει όνομα στο γατάκι του, το ρωτάνε:

-Και πως το φωνάζεις;

-Δεν το φωνάζω, απαντάει εκείνο, έρχεται όποτε θέλει”.

*Τέως γενικός διευθυντής εταιρειών του ευρύτερου χρηματοπιστωτικού τομέα.  gcostoulas@gmail.com

Το επόμενο Σάββατο: Επίκουρος, “Πέμψον μοι τυρού Κυθηριδίου, ιν’όταν βούλωμαι πολυτελεύσασθαι δύνωμαι”