O απελπισμένος Ελλην

Μελετώντας πριν μερικές εβδομάδες κάποιες τάσεις, όπως τις λέμε έτσι γενικά, κόλλησα στην διατύπωση ενός ευρήματος για «τα κυρίαρχα αισθήματα», λέει, της «κοινής γνώμης», έτσι όπως καταγράφονται σε μια έρευνα της Prorata. Αυτά είναι: η απογοήτευση (50%), ο θυμός (38%) και η απελπισία (18%).

Κοντοστάθηκα λίγο. Να επεξεργαστώ την πληροφορία. Πώς μετριούνται αυτά;

Υποθέτω πως πρόκειται για προκαθορισμένες επιλογές που παρουσιάζονται στους συμμετέχοντες και εκείνοι απαντούν ανάλογα. Γιατί αυτά όμως, τα συγκεκριμένα, θα πει κάποιος; Γιατί όχι και κάποια άλλα; Και πώς ταξινομούνται και διαφοροποιούνται άραγε μες τη σκέψη κάθε ερωτώμενου;

Η δική μου απογοήτευση δεν μπορεί να είναι ίδια με αυτήν ενός άλλου. Το ίδιο ο θυμός και η απελπισία – αυτά κι αν έχουν πρόβλημα «στατιστικού προσδιορισμού». Πώς τσουβαλιάζονται λοιπόν όλα μαζί; Με τρόπο, μάλιστα, που η γενίκευση να καταλήγει γενικό εύρημα-συμπέρασμα;

Τα «κυρίαρχα αισθήματα», όπως περιγράφονται σε τέτοιες έρευνες, είναι μια μόνιμη ψυχολογική κατάσταση. Με πολλές όμως διαβαθμίσεις και επιπτώσεις. Ξέρετε πολλούς Ελληνες που να μην είναι απογοητευμένοι, θυμωμένοι και απελπισμένοι; Οπως δηλώνουν;

Γνωρίζουν τις συγκεκριμένες έννοιες; Τις καταλαβαίνουν, ώστε να τις δηλώνουν σε έρευνες; Που μάλιστα θα καταλήξουν σε «επεξεργαστές», οι οποίοι ασφαλώς θα επιλέξουν να πουλήσουν από αυτές τα αποτελέσματα και ευρήματα που βολεύουν την προβολή και συζήτησή τους.

Φερειπείν: «Απογοητευμένος» ο λαός από… και βάλτε εδώ όποιο ουσιαστικό θέλετε: τους πολιτικούς, δικαστές, εμπόρους, εκπαιδευτικούς, δημοσιογράφους, τους ξένους, τις μεγάλες δυνάμεις, την Εκκλησία, την ακρίβεια, κ.λπ. κ.λπ.

Συνήθως επικαλούμαστε απελπισίες και απογοητεύσεις όταν το συναίσθημα κυριαρχεί της λογικής. Στην Ελλάδα, όμως, αυτό που λέμε «συναίσθημα» είναι υποβοηθούμενο μέγεθος. Το σπρώχνουμε για να πάρει μπρος. Το πιέζουμε για να εκδηλωθεί. Και το αναδεικνύουμε για να καθιερωθεί.

Μία από τις πηγές τροφοδοσίας του είναι και η υπερενισχυμένη συναισθηματικά παρουσίαση των γεγονότων που αφορούν και επηρεάζουν τη ζωή μας. Από την οικονομία, την υγεία, την παιδεία, μέχρι την ακρίβεια, τη βία, τους θριάμβους και τις τραγωδίες μας.

Μπορεί να συζητάμε μερόνυχτα για γιατρούς, φάρμακα, εξετάσεις, νοσοκομεία, θεραπείες, βιταμίνες, έναν σκασμό από συμπληρώματα, και να τα ανακατεύουμε όλα αυτά και με το ίντερνετ.

Αυτές είναι πληροφορίες όμως. Προσέξτε μια διαδρομή τους: το λάδι σήμερα είναι κατά πέντε λεπτά ακριβότερα από χθες. Αποκλείεται η διαπίστωση να γίνεται από το ίδιο πρόσωπο. Ποιος αγοράζει ένα λάδι σήμερα και το ίδιο λάδι αύριο;

Προσθέτοντας, όμως, και άλλες ανάλογες πληροφορίες, εύκολα καταλήγεις στο σαφές και πανθομολογούμενο συμπέρασμα ότι βρισκόμαστε σε «καθεστώς ακρίβειας». Οι επιπτώσεις της είναι πολλές και διαφορετικών μορφών.

Ο ένας θα σου πει ότι κάνει οικονομία στα λιγότερο απαραίτητα για να μη στερηθεί τα πιο βασικά. Ο άλλος δυσκολεύεται και σε αυτά. Εάν μία λέξη, όμως, μπορεί να χαρακτηρίσει όλους, αυτή τη στιγμή τουλάχιστον, είναι η «ανησυχία». Αυτή δεν εμφανίζεται όμως ως δυνητική ερώτηση σε καμία έρευνα.

Μίλησα πρόσφατα με τον Νίκο Μαραντζίδη, καθηγητή Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας. Καταγίνεται και με δημοσκοπήσεις/έρευνες της κοινής γνώμης. Τον ρώτησα ευθέως: Πώς προκύπτει, από μία δημοσκόπηση της κοινής γνώμης, ότι τα κυρίαρχα συναισθήματα των πολιτών αυτή τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή είναι ο θυμός, η απελπισία, η απογοήτευση κ.λπ.;

Απλά, σας ρωτάω, και μου απαντάτε.

>«Είστε θυμωμένος κ. Μιχαηλίδη;»
> Είμαι.
> «Είστε απελπισμένος;»
> Είμαι.
> «Τι αισθήματα έχετε το τελευταίο διάστημα;»
> Εχω θυμό. Εχω και χαρά όμως, επειδή ο ΠΑΟΚ πήρε το πρωτάθλημα – θα έλεγε ο ίδιος!

ΟΚ. Αυτή είναι, ας πούμε, η μεθοδολογία. Γιατί, όμως, να ερωτάται ένας πολίτης-ψηφοφόρος αν είναι απελπισμένος;

Στις έρευνες διατυπώνεται μια λίστα συναισθημάτων γιατί τα τελευταία χρόνια οι κοινωνικοί επιστήμονες, όπως και οι ψυχολόγοι, πιστεύουν ότι τα συναισθήματα έχουν μεγάλη σημασία, απαντά ο κ. Μαραντζίδης.

Ωραία. Κατανοητό. Πώς καταλήγουν όμως αυτά τα συναισθήματα να ανάγονται σε συγκεκριμένη συμπεριφορά υπέρ ή κατά ενός πολιτικού κόμματος; Γιατί δεν προκρίνεται π.χ. η «γενική κατάσταση» στην οποία βρίσκεται η Ελλάδα, ή ακόμα και η ατομική ευθύνη καθενός μας, αντί να καταφεύγουμε στην εύκολη λύση, υποδεικνύοντας «αυτούς που κυβερνούν»;

Ο συνομιλητής μου λέει ότι οι άνθρωποι δεν κάνουν συχνά μια βαθιά πολιτική ανάλυση ιδεολογικού χαρακτήρα, όπως ίσως έκαναν παλιότερα.

Ξέρετε πολλούς Ελληνες που να μην είναι απογοητευμένοι, θυμωμένοι και απελπισμένοι; τον ρωτώ.

«Από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου να κάνει ή να διαβάζει έρευνες, οι Ελληνες, με εξαίρεση ίσως κάποιες πολύ μικρές περιόδους (όπως όταν πήραμε το Euro και την Eurovision!), είναι γενικά απογοητευμένοι, θυμωμένοι και απελπισμένοι!»

Συμφωνούμε βέβαια ότι υπήρχαν περίοδοι, κυρίως στην οικονομική κρίση, που πράγματι υπήρχε θυμός πολύς. Αυτό αποτυπωνόταν και στις έρευνες, και στις πολιτικές επιλογές.

«Ομως άλλου είδος θυμός και απογοήτευση ήταν τότε στη μεγάλη οικονομική κρίση, άλλου είδους είναι τώρα, αν και δεν καταλαβαίνει ακριβώς τι εννοεί ο κόσμος σήμερα όταν και πάλι εκφράζει θυμό, απογοήτευση, απελπισία…»

Οταν ο πολίτης, με την αποχή του από εκλογικές μάχες, φέρεται να δηλώνει τόσο έντονα αρνητικά συναισθήματα, εκείνο που ίσως θέλει να πει ή να δείξει είναι ότι δεν του καίγεται καρφί.

Τώρα, αν αυτή η «αδιαφορία» φέρνει ή σχετίζεται με θυμό, απογοήτευση και απελπισία, προσωπικά έχω τις επιφυλάξεις μου – εγώ. Ακόμα, αμφισβητώ αν και πόσοι είναι εκείνοι που πραγματικά καταλαβαίνουν την ουσία τού να διακατέχεται κάποιος από τέτοια δυνατά αισθήματα. Η «απελπισία» για την ακρίβεια, για τους περισσότερους πολίτες δεν ισοδυναμεί με το «δεν έχω να φάω», το «πεινάμε όλη η οικογένεια» και το «η υγεία μας όλο και χειροτερεύει». Αλλά με ένα «εγώ» πολυ-τραυματισμένο.

Η πλειοψηφία που δηλώνει φόβο, απογοήτευση και απελπισία, στην πραγματικότητα αναδεικνύει με μεγάλη υπερβολή ότι η κατάσταση είναι πιο δύσκολη τώρα, αλλά και ότι δεν έχουμε πια αυτά που είχαμε πριν. Διότι έχουμε παγκόσμια κρίση. Διότι τα ίδια συναισθήματα έχουν και σχεδόν όλοι οι πολίτες της ΕΕ, που βεβαίως δεν είναι Υποσαχάρια Αφρική, αλλά πρέπει να δραματοποιήσουμε την απώλεια του βιοτικού επιπέδου που έως τώρα είχαμε…

Αυτά τα «βαριά συναισθήματα» εκφράζονται βεβαίως σε ατομικό επίπεδο. Αθροιζόμενα όμως στατιστικά δίνουν μια εξήγηση: του «δεν με ενδιαφέρει». Γιατί; «Γιατί μου λείπει το συναίσθημα και η ανάγκη του ανήκειν».

Ο Θεσσαλονικιός και ΠΑΟΚτζής συνομιλητής μου το περιγράφει πολύ ωραία και πολύ παραστατικά:

«Τελειώνει το ματς Αρης-ΠΑΟΚ και παίρνει ο ΠΑΟΚ το πρωτάθλημα. Τούτο γίνεται η ώρα 10 το βράδυ. Στις 11 η ώρα περίπου ήμουν στην Τούμπα μαζί με άλλους για να δούμε τη γιορτή. Μέσα σε μία ώρα η Τούμπα έχει μαζέψει 50.000 κόσμο. Αναρωτήθηκα εκείνη την ώρα ως πολιτικός επιστήμονας: Υπάρχει κόμμα στην Ελλάδα, ή μάλλον μπορούν όλα τα κόμματα μαζί να μαζέψουν 50.000 κόσμο μέσα σε δύο ώρες; Αυθόρμητα; Χωρίς κανένας να προσκαλέσει κανέναν; Για μένα η απάντηση είναι εύκολη: Αδύνατον!»

Μόνο αν τους δώσεις, αν τους εμφυτεύσεις το αίσθημα του ανήκειν;

«Ακριβώς! Εδώ βρισκόμαστε. Αυτή είναι η διαφορά. Και είναι εδώ το κλειδί. Στη μία περίπτωση έχουμε ένα συναίσθημα «νίκης» και μια χαρά που πηγάζει από μια επιτυχία μιας κοινότητας της οποίας αισθανόμαστε μέλη. Ενώ το άλλο, και αναφέρομαι στην πολιτική, δεν παράγει, τουλάχιστον για τη μεγάλη πλειοψηφία, κοινότητες ανθρώπων με αίσθημα ενός συλλογικού «μαζί».