Οι Κυκλάδες πριν τους θεούς

Την πρώτη φορά που άκουσα τη λέξη «Κέρος», είχε βγει από τα σφιγμένα χείλη του Μανώλη Κουτουλάκη. Ο γιος του διαβόητου Νικολά Κουτουλάκη, του ανθρώπου που έπαιξε καίριο ρόλο στα διεθνή αρχαιοκαπηλικά κυκλώματα από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά, δέχθηκε το 2008 να μου δώσει μια συνέντευξη για την «Κ». Σήμερα θεωρείται βέβαιον ότι οι περισσότερες αρχαιότητες που βγήκαν από εκεί, στις παράνομες ανασκαφές τη δεκαετία του ’50, πέρασαν από τα χέρια του πατέρα του σε συλλέκτες και μουσεία του εξωτερικού. Εκτοτε «καταβρόχθιζα» οτιδήποτε ήταν σχετικό με αυτό το θέμα.

Ποιος όμως ήταν ο περίφημος «θησαυρός της Κέρου»; Και γιατί το μικρό και άγνωστο μέρος δίπλα στα Κουφονήσια κρύβει ακόμα το μεγαλύτερο αρχαιολογικό μυστήριο του κυκλαδικού πολιτισμού της πρώιμης εποχής του Χαλκού; Λαθροανασκαφείς αλλά και αρχαιοκάπηλοι βρήκαν στα χώματά της εκατοντάδες θραύσματα από μαρμάρινα ειδώλια και βάζα.

Ο καθηγητής λόρδος Ρένφριου την πρωτοεπισκέφθηκε το 1963 για να δει, ήδη από το καΐκι, σκαμμένη τη μια πλευρά της από αγνώστους. Ο καθηγητής Χρίστος Ντούμας ακολούθησε για επίσημη ανασκαφή. Αρχικά θεώρησε ότι τα θρυμμάτισαν οι αρχαιοκάπηλοι στη μανία τους να τα βγάλουν από τη γη και πως πιθανώς επρόκειτο για προϊστορικό νεκροταφείο.

Πρόσθετα ερωτήματα

Ημερολόγιο ανασκαφής χωρίς χαρτί; Και όμως, ο Μάικ Μούντι που συμμετέχει στην έρευνα καταχωρίζει όλα τα δεδομένα κατευθείαν σε μια ταμπλέτα.

Επειτα από χρόνια έρευνας βγήκαν πολλά και ενδιαφέροντα συμπεράσματα. Τα ερωτήματα αντί να απαντηθούν, πολλαπλασιάστηκαν. Οι αρχαιολόγοι βρήκαν ότι επρόκειτο για θραύσματα από αγαλματίδια και βάζα που μεταφέρθηκαν σπασμένα πια από τα γειτονικά νησιά αλλά και μακρύτερα. Γιατί οι Κυκλαδίτες θεωρούσαν την Κέρο προσκυνηματικο τόπο;

Τι είδους τελετουργία έκαναν; Είχε σχέση με το θείο ή με τον θάνατο; Ποια γλώσσα μιλούσαν οι άνθρωποι αυτοί; Δεν μπορούμε να πούμε τίποτε με σιγουριά, καθώς δεν είχαν γραφή.

Τα σκεφτόμουν όλα αυτά, τη συναρπαστική και περίπλοκη ιστορία αυτού του άγονου, ακατοίκητου νησιού καθώς πλησιάζαμε με ένα καΐκι στις ακτές του. Η αδημονία μου δεν περιγραφόταν για τη μοναδική ευκαιρία ξενάγησης, σε αυτό το μέρος που απαγορεύεται να πατήσει το πόδι του μη αρχαιολόγος. Η τύχη μού χαμογέλασε όταν θα επισκεπτόταν την ανασκαφή ένα κλιμάκιο της Cosmote που έχει εξοπλίσει την ανασκαφική ομάδα με τάμπλετ και φορητό Ιντερνετ για το πρωτοποριακό πρόγραμμα idig.

Πρόκειται για ένα καταπληκτικό ψηφιακό, διαδραστικό ημερολόγιο ανασκαφής, που φέρνει την επανάσταση στην επεξεργασία αρχαιολογικών δεδομένων. Της –δημοσιογραφικής– προσκολλήσεως και εγώ, βρέθηκα στην κορυφή ενός μικρού νησιού, του Δασκαλιού που στην αρχαιότητα αποτελούσε χερσόνησο της Κέρου, προτού ανεβεί η θάλασσα και σκεπάσει το πέρασμα. Βρίσκεται σε απόσταση κοντινή με το μέρος όπου βρέθηκε ο «νότιος ειδικός αποθέτης» στη τοποθεσία Κάβος, μια ασύλληπτη τοποθεσία με θαμμένα θραύσματα, που ανακάλυψε ο Ρένφριου.

Στην κορυφή του Δασκαλιού μας περίμενε ο Μάικλ Μπόιντ από το Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ. Διευθύνει την πρόσφατη ανασκαφή με τον λόρδο Ρένφριου, υπό τον προϊστάμενο της Εφορείας Κυκλάδων Δημήτρη Αθανασούλη. Θα μας μιλούσε για ένα ακόμα άλυτο μυστήριο: Από το 2006 οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν ότι η νησίδα αυτή με μορφολογία πυραμίδας είχε ένα περίπλοκο πυκνότατο οικιστικό συγκρότημα, άγνωστου χαρακτήρα, που φαίνεται να αναπτύχθηκε στην περίοδο 2750 – 2300 π.Χ., πλάι στο προσκύνημα της Κέρου.

«Είναι σαφές ότι υπήρξε λεπτομερής σχεδιασμός στην ανέγερσή του με μελετημένα συστήματα για τα όμβρια ύδατα και όχι μόνον, εκατοντάδες χρόνια πριν την Κνωσό και το Ακρωτήρι. Το πιο εντυπωσιακό είναι ότι είχαν φτιαχθεί αναβαθμίδες, πάνω στις οποίες στέκονταν τα κτίσματα αυτά από μάρμαρο Νάξου. Μιλάμε για ολόκληρους τόνους μαρμάρου που ταξίδεψαν με πλεούμενα εκείνη την εποχή. Φανταστείτε τείχη και κλίμακες να κατεβαίνουν έως τη θάλασσα. Φανταστείτε επίσης πόσο θα εντυπωσιαζόταν όποιος το προσέγγιζε από το νερό», μας έλεγε. Εγώ σκέφτηκα  ότι θα έμοιαζε με γυαλιστερό Ζιγκουράτ κάτω από τον μεσογειακό ήλιο!

Μία από τις πιο επίπονες διαδικασίες λόγω των ισχυρών αέρηδων στις Κυκλάδες είναι το κοσκίνισμα. Ολοι οι συμμετέχοντες φορούν γυαλιά και συνήθως και μάσκες. Στη φωτογραφία, ο Δημήτρης Μπαντίδης.

Προηγμένη δραστηριότητα

Θαμπωμένοι από τις περιγραφές του κοιτούσαμε τους 80 αρχαιολόγους και φοιτητές να δουλεύουν σε ανυπόφορες συνθήκες, με αέρα που έπιανε τα 7 μποφόρ, να κοσκινίζουν το χώμα. Εχουν καταφέρει να εντοπίσουν ακόμα και βοτανικά κατάλοιπα που αποδεικνύουν ότι η τροφή, αλλά και τα πήλινα σκεύη που τη φύλασσαν έρχονταν από διάφορα μέρη, όπως διαπίστωσε η Εύη Μαργαρίτη, επίκουρη καθηγήτρια στο Ινστιτούτο Κύπρου. Παράλληλα, έκαναν σημαντικές ανακαλύψεις που μαρτυρούν προηγμένη μεταλλουργική δραστηριότητα. «Οποιες απαντήσεις και αν ψάχνουμε στην Κέρο θα τις βρούμε στο Δασκαλιό», λέει η υπεύθυνη του ανασκαφικού πεδίου Ιωάννα Μουτάφη. «Κοιτάξτε γύρω σας. Οπως και η Δήλος που ήκμασε αργότερα, έχει οπτική επαφή με πολλά άλλα νησιά, είναι σε περίβλεπτη θέση». Τι είναι, τελικά, αυτός ο οικισμός; «Η Κέρος απέναντι ήταν προσκύνημα, όπως το διαπίστωσε ο λόρδος Ρένφριου», λέει ο Μπόιντ για τον αξιοθαύμαστο Βρετανό αρχαιολόγο που εξακολουθεί να ανεβοκατεβαίνει στον λόφο της ανασκαφής σαν έφηβος.

«Οπως λέει και ο ίδιος δεν υπήρχε όμως η αίσθηση της θεότητας όπως την εννοούμε σήμερα, όπως δηλαδή αυτή αναπτύχθηκε αργότερα όταν η ζωή των ανθρώπων οργανώθηκε σε πόλεις και οικισμούς στη δεύτερη χιλιετία π.Χ. Πιθανώς να πίστευαν στις δυνάμεις της φύσης. Μιλάμε για τις Κυκλάδες πριν τους Θεούς», υπογραμμίζει ο Μπόιντ. Γυρίζοντας στην Αθήνα, τηλεφώνησα στον Χρίστο Ντούμα: «Αν με βάζατε να μαντέψω, θα σας έλεγα ότι αυτοί οι αρχαίοι Κυκλαδίτες έθαβαν τα θραύσματα για να γλιτώσουν από το μίασμα του θανάτου…», μου είπε.

Ολιγωρία

Κάποια από τα λαθραία της Κέρου είδαν το φως της δημοσιότητας το 1976, σε έκθεση στην Καρλσρούη με τίτλο «Η τέχνη των Κυκλάδων» ως τμήμα της ελβετικής συλλογής Ερλενμάγερ. Η Ελλάδα δεν κινήθηκε τότε νομικά για τον επαναπατρισμό. Η ολιγωρία είχε αποτέλεσμα να δημοπρατηθούν από τους Σόθμπις το 1990. Η αείμνηστη Ντόλλη Γουλανδρή έκανε ένα μικρό θαύμα, αγοράζοντας πολλά από αυτά για να τα επιστρέψει στην πατρίδα, στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Πριν από λίγο καιρό, οι Γερμανοί του μουσείου της Καρλσρούης μας επέστρεψαν εν τέλει δύο ακόμα κυκλαδικά αντικείμενα, ένα ειδώλιο και ένα σκεύος. Ενα μικρό κομμάτι του αρχαίου «παζλ» είχε μπει στη θέση του αλλά η γενική εικόνα παρέμενε ασαφής, μιας και στην περίπτωση των λαθραίων ανασκαφών μένουν τα ευρήματα αλλά χάνονται όλα τα επιστημονικά στοιχεία. Ευτυχώς, οι επίσημες αρχαιολογικές ανασκαφές που έγιναν αργότερα ήρθαν να προσφέρουν πολλά και διαφωτιστικά νέα δεδομένα για να μπορέσει μια ημέρα να λυθεί το αίνιγμα.