Όταν η Εκκλησία της Ελλάδας «έριξε» ανάθεμα στον Ελευθέριο Βενιζέλο

«Ο φονεύων βενιζελικόν, δεν φονεύει άνθρωπον»! Μόνο και μόνο από την παραπάνω φράση που ήταν το… σήμα κατατεθέν της αντιβενιζέλικής παράταξης στα μαύρα χρόνια του εθνικού διχασμού, θα μπορούσε κάποιος να καταλάβει το κλίμα που επικρατούσε εκείνα τα χρόνια στην πολιτική αλλά και κοινωνική ζωή της Ελλάδας.

Βρισκόμαστε στο 1916 όταν κυριολεκτικά η χώρα ήταν κομμένη στη μέση. Άλλη κυβέρνηση στον βορρά, άλλη στο νότο. Διώξεις αντιβενιζελικών στον βορρά, διώξεις βενιζελικών στο νότο. Ήταν η πρώτη φορά που είχε ακουστεί η έκφραση «το κράτος των Αθηνών», μόνο που τότε τα κίνητρα δεν ήταν οπαδικά ή τοπικιστικά. Ήταν πολιτικά και πέρα για πέρα αληθινά.

Και μέσα σε όλα αυτά, η Εκκλησία της Ελλάδας αποφασίζει να εμπλακεί στην πολιτική (μια συζήτηση που ανά διαστήματα επανέρχεται στην επικαιρότητα, όπως έγινε άλλωστε και πρόσφατα) και να αναλάβει δράση. Μοιραίο λάθος, όπως αποδείχθηκε διότι και η ίδια διχάστηκε και κόπηκε στη μέση…

Η Ελλάδα στην πολιτική δίνη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου

Στις 28 Ιουλίου του 1914 η Αυστροουγγαρία κήρυξε τον πόλεμο κατά της Σερβίας, κάτι που σήμανε την «επίσημη» έναρξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου ο οποίος τελείωσε στις 11 Νοεμβρίου του 1918 με την ταπεινωτική ήττα των Γερμανών και των συμμάχων τους.

Τον  Οκτώβριο του 1915 η «Αντάντ» κήρυξε τον πόλεμο κατά της Τουρκίας σε μια προσπάθεια να δώσει ένα χέρι βοηθείας στη Ρωσία. Ο συμμαχικός στόλος με βάση τη Λήμνο επιχείρησε να περάσει τα στενά των Δαρδανελλίων, αλλά απέτυχε αφού η αντίσταση των Τούρκων ήταν αποτελεσματική.

Η Ελλάδα μέχρι και εκείνη τη στιγμή διατηρούσε ουδετερότητα και προσπαθούσε να μείνει έξω από τον Μεγάλο Πόλεμο. Όλο αυτό, ωστόσο, τελειώνει με δραματικό τρόπο όταν οι σύμμαχοι χωρίς την άδεια της Ελλάδας καταλαμβάνουν το λιμάνι της Θεσσαλονίκης καθώς αναζητούσαν βάση για το στόλο και το στρατό τους στο Αιγαίο.  Λίγο αργότερα Γερμανοί και Βούλγαροι κατέλαβαν τη Σερβία κι έτσι δημιουργήθηκε το «Βαλκανικό Μέτωπο».

Οι εξελίξεις αυτές «φουντώνουν» στο εσωτερικό της Ελλάδας τον εθνικό διχασμό καθώς ο πολιτικός κόσμος ήταν χωρισμένος στη μέση καθώς τα μισά κόμματα υποστηρίζουν τους συμμάχους και τ΄ άλλα μισά τους Γερμανούς. Τα πράγματα γίνονται ακόμα χειρότερα όταν οι Βούλγαροι καταλαμβάνουν τη Σερβία. Η Ελλάδα δεν αντιδρά και οι σύμμαχοι κατηγορούν τον Βασιλιά Κωνσταντίνο για φιλογερμανική στάση. Σε αυτό το σημείο, πλέον, γίνεται εμφανές πως η Ελλάδα δεν θα μπορούσε να μείνει για πολύ καιρό ακόμα, έξω από τον πόλεμο. Την άνοιξη του 1916 οι Βούλγαροι κατέλαβαν την Ανατολική Μακεδονία και ο εξοργισμένος Ελευθέριος Βενιζέλος κάνει το κίνημα «Εθνικής Αμύνης», πηγαίνει στη Θεσσαλονίκη και σχηματίζει φιλική κυβέρνηση προς την «Αντάντ»!

Έτσι δημιουργείται το «κράτος της Θεσσαλονίκης» με αρχηγό τον Βενιζέλο που θέλει την Ελλάδα στον πόλεμο στο πλευρό των συμμάχων, και το «κράτος των Αθηνών» υπό τον βασιλιά Κωνσταντίνο που θέλει την Ελλάδα ουδέτερη (αν και η σύζυγός του βασίλισσα Σοφία, που ήταν αδερφή του Κάιζερ επιθυμούσε την εμπλοκή της Ελλάδας στο πλευρό της Γερμανίας). Τελικά, η λύση δίνεται από το εξωτερικό όταν οι Γάλλοι εξαναγκάζουν τον βασιλιά σε φυγή. Ο Βενιζέλος ενώνει (στα… χαρτιά, τουλάχιστον) και πάλι την Ελλάδα η οποία στις 27 Ιουνίου 1917 μπαίνει και επίσημα στον πόλεμο στο πλευρό της «Αντάντ».

Η κορύφωση του εθνικού διχασμού

Για να φτάσουμε εκεί, ωστόσο, μεσολάβησαν πολλά και δραματικά γεγονότα. Όπως ήδη αναφέρθηκε τη λύση για το αν τελικά η Ελλάδα μπει στον πόλεμο υπέρ των συμμάχων ή όχι την έδωσαν οι Γάλλοι. Αυτή η λύση δεν ήταν μια πολιτική λύση. Ή τουλάχιστον δεν ήταν μόνο τέτοια. Ήταν κυρίως στρατιωτική λύση.

Οι Γάλλοι βομβάρδισαν την περιοχή γύρω από τα Ανάκτορα προκειμένου να εξαναγκάζουν τον Κωνσταντίνο να αποχωρήσει από την Ελλάδα. Αυτό, ωστόσο, αποτέλεσε και την θρυαλλίδα εξελίξεων στο εσωτερικό της χώρας. Οι αντιβενιζελικοί εξοργίστηκαν με τη συγκεκριμένη εξέλιξη και κατηγόρησαν την αντίπαλη παράταξη για προδοσία.

«Ο φονεύων βενιζελικόν, δεν φονεύει άνθρωπον» τονίζουν με κάθε ένταση και εξαπολύουν ένα πρωτοφανές κύμα βίας και τρομοκρατίας κατά των βενιζελικών στην Αθήνα στη διάρκεια του οποίου καταγράφονται 35 δολοφονίες, σχεδόν 1.000 φυλακίσεις πολιτικών αντιπάλων του βασιλιά, πάνω από 500 περιπτώσεις λεηλασιών σπιτιών και επιχειρήσεων βενιζελικών και «λουκέτα» σε εφημερίδες που έγραφαν υπέρ του Ελευθέριου Βενιζέλου.

Από τον εθνικό διχασμό δεν ξέφυγε ούτε η Εκκλησία της Ελλάδας η οποία «κόπηκε» και αυτή στη μέση. Οι μητροπολίτες της λεγόμενης Παλαιάς Ελλάδας υπό τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Θεόκλητο (οι περιοχές που είχαν ελευθερωθεί πριν από το 1912), συντάσσονται με τον Κωνσταντίνο, ενώ οι μητροπολίτες των «Νέων Χωρών» με τον Βενιζέλο.

Η μεγάλη αντιβενιζελική διαδήλωση, το ανάθεμα και η διαταγή του Βενιζέλου

Η 12η Δεκεμβρίου του 1916 είναι μια μαύρη ημέρα για την ιστορία της Ελλάδας. Διοργανώνεται μια τεράστια διαδήλωση με επικεφαλής τα μέλη της Ιεράς Συνόδου. Η διαδήλωση καταλήγει στο Πεδίον του Άρεως, εκεί που σήμερα βρίσκεται το άγαλμα της Αθηνάς.

Πρώτος ξεκίνησε ο μητροπολίτης Αθηνών Θεόκλητος. «Κατά Ελευθερίου Βενιζέλου φυλακίσαντος αρχιερείς και επιβουλευθέντος την βασιλείαν και την πατρίδα ανάθεμα έστω» λέει, παίρνει τέσσερις πέτρες τις ρίχνει μέσα σε ένα λάκκο που είχε ανοιχθεί και φωνάζει: «ανάθεμα και τρις ανάθεμα»!

Στη συνέχεια περνάνε από το ίδιο σημείο χιλιάδες εξοργισμένοι άνθρωποι, οι οποίοι επαναλαμβάνουν την κατάρα του Θεόκλητου και πετάνε τις δικές τους πέτρες. Σε όλη τη διάρκεια του αναθέματος οι καμπάνες των εκκλησιών σε όλη την πρωτεύουσα χτυπάνε. Μέχρι το τέλος της ημέρας έχει δημιουργηθεί ένας μικρός λόφος από πέτρες στην κορυφή του οποίου οι διαδηλωτές έχουν βάλει μια ασπρόμαυρη σημαία που πάνω της έγραφε: «Ανάθεμα και αιωνία κατάρα στον προδότη Βενιζέλο».

Η Ελλάδα πλέον βρίσκεται στα πρόθυρα ενός εμφυλίου πολέμου καθώς οι βενιζελικοί απειλούν με αντίποινα. Οι σύμμαχοι φοβούμενοι μια τέτοια εξέλιξη εξαναγκάζουν τον βασιλιά σε παραίτηση αφού πρώτα είχαν προχωρήσει σε ναυτικό αποκλεισμό και προκαλώντας -ειδικά στην Αθήνα- μεγάλη πείνα και ανέχεια. Τότε ήταν που για πρώτη φορά είχε ακουστεί το σύνθημα «ψωμί- ελιά και Κώτσο βασιλιά» που στην ουσία σήμαινε πλήρης πίστη στον Κωνσταντίνο ακόμα και μέσα σε συνθήκες απόλυτης πείνας.

Τελικά τον Μάη ο Κωνσταντίνος φεύγει και έτσι στις 13 Ιουνίου του 1917 ο Βενιζέλος επιστρέφει νικητής στην Αθήνα. Οι υποστηρικτές του το… γιορτάζουν με τραγούδια όπως το γνωστό «της Αμύνης τα παιδιά έδιωξαν τον βασιλιά, της Αμύνης το καπέλο έφερε τον Βενιζέλο, της Αμύνης το σκουφάκι έφερε το Λευτεράκι»!

Ακούστε την σπάνια πρώτη εκτέλεση του γνωστού τραγουδιού

Λίγες ημέρες αργότερα ο Βενιζέλος βάζει την Ελλάδα στον πόλεμο. Αμέσως μετά ξεκινά τις εκκαθαρίσεις στην εκκλησία, και το βασιλικό «Κράτος των Αθηνών». Με νόμο ήρε την ισοβιότητα των δικαστών και την μονιμότητα των δημοσίων υπαλλήλων. Κηρύχθηκαν  έκπτωτοι ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Θεόκλητος και οι μητροπολίτες που είχαν πρωτοστατήσει στο ανάθεμα. Απολύθηκαν 570 δικαστικοί όλων των βαθμίδων και 6.500 δημόσιοι υπάλληλοι, ενώ αποστρατεύθηκε το 40% του συνόλου των μόνιμων αξιωματικών του στρατού.

«Η μητέρα μου έφερε βαριά το ανάθεμα. Το θεωρούσε ασχήμια και ντροπή και, θεοσεβούμενη όπως ήταν, έτρεμε μην πάθει τίποτε ο Βενιζέλος, που τον αναθεμάτισε η εκκλησία» γράφει η Πηνελόπη Δέλτα, στενή συνεργάτιδα του Βενιζέλου, για εκείνες τις ημέρες και αποκαλύπτει την πρώτη αντίδραση του ίδιου του πρωθυπουργού όταν του ζήτησαν να απομακρύνει το ανάθεμα από το Πεδίο του Άρεως.

«Το ανάθεμα θα μείνει, και κάτω από το ανάθεμα θα νικήσομε, θα ελευθερώσομε τη Μακεδονία και θα τσακίσομε τους Βουλγάρους. Δε θέλω να χαθεί η απόδειξη αυτή του αναθέματος! Θα βάλω φύλακες! Εννοώ να μείνουν οι πέτρες όπως είναι, να τις βλέπουν κάθε μέρα οι περαστικοί και να ξέρουν τι ανόητα, τι μάταια πράγματα που είναι οι κατάρες της εκκλησίας» είπε εξοργισμένος ο Βενιζέλος.

Όταν, μάλιστα, ο πατέρας της Πηνελόπης Δέλτα,  Εμμανουήλ Μπενάκης του είπε πως αυτή η στοίβα με τις πέτρες είναι μια ασχήμια, εκείνος του απάντησε:  «Θα υποστούμε και την ασχήμια αυτή, κύριε Μπενάκη. Θα την υποστούμε για την ανατροφή του λαού, που πρέπει να μάθει την αξία της εκκλησιαστικής κατάρας όσο και της ευλογίας της, όταν γίνεται η εκκλησία όργανο πολιτικών παθών»…