Πού πάει ο καπιταλισμός; Στον γκρεμό

Οι επιστήμονες μάς πληροφορούν ότι το κλίμα της Γης σταθεροποιήθηκε περίπου το 12.000 π.Χ., καθιστώντας δυνατή την ανάπτυξη της γεωργικής παραγωγής, η οποία στην συνέχεια επέτρεψε τη δημιουργία κοινοτήτων με σταθερή βάση. Από τότε ξεκινάει η ανάπτυξη, με αργά βήματα στην αρχή, με μεγάλη ταχύτητα τους τελευταίους τρεις αιώνες και με τρελούς ρυθμούς τα τελευταία 70-80 χρόνια. Από τη δεκαετία του 1960 άρχισε να γίνεται λόγος για υπερπληθυσμό, για την ανάγκη θέσπισης ορίων στην ανάπτυξη, για το φαινόμενο του θερμοκηπίου, για την τρύπα του όζοντος, για ρύπανση κ.τλ.

Ηδη από τότε οι εθελοτυφλούντες, οι ανόητοι και οι υπεραισιόδοξοι έκαναν πως δεν βλέπουν κάποιο πρόβλημα ή υποστήριζαν ότι η τεχνολογία θα λύσει όλα τα προβλήματα. Σήμερα οι επιστήμονες θεωρούν ότι η κλιματική αλλαγή και οι συνέπειές της αποτελεί μια θλιβερή πραγματικότητα, ορισμένοι μάλιστα φοβούνται πως η κατάσταση είναι μη αντιστρέψιμη.

Πλημμύρες, ξηρασίες, πυρκαγιές, λειψυδρία, τυφώνες κ,τλ. υπήρχαν πάντοτε, αλλά ποτέ με τέτοια συχνότητα και σε τέτοια ένταση. Ωστόσο, παρά τη σοβαρότητα των φαινομένων και τα δεδομένα της επιστημονικής έρευνας, ορισμένοι, λόγω συμφερόντων ή βλακείας, αρνούνται ότι υπάρχει κλιματική αλλαγή. Αυτοί είναι μερικοί πολιτικοί (Ντόναλντ Τραμπ), οι πετρελαιάδες και οι υπηρέτες τους.

Βέβαια, δεν είναι μόνο η κλιματική αλλαγή· είναι και η εξάντληση των πόρων. Ο FAO, ο Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας, έχει δηλώσει πολλές φορές τα τελευταία χρόνια ότι η αγροτική παραγωγή έχει φθάσει στο ανώτατο δυνατό όριο. Και αυτό ενώ ταυτόχρονα υπάρχουν στον κόσμο τρία δισεκατομμύρια άνθρωποι που είτε πεινούν είτε δεν λαμβάνουν τα απαραίτητα συστατικά για τη υγεία τους.

Οσα συμβαίνουν στο πλανήτη, καλά και κακά, είναι αποτέλεσμα ανθρώπινης δραστηριότητας. Για τα σχετιζόμενα με την κλιματική αλλαγή και την κατάσταση του περιβάλλοντος, οι παράγοντες δημιουργίας τους είναι δύο: ο υπερπληθυσμός και η υπερκατανάλωση. Για ένα κοινωνικό σύστημα όπως ο καπιταλισμός, όπου το modus operandi είναι η ανάπτυξη για κέρδος, τα όσα συμβαίνουν σήμερα είναι απολύτως λογικά και αναμενόμενα. Ο καπιταλισμός (το κέρδος) χρειάζεται εργάτες για να τους εκμεταλλεύεται και καταναλωτές για να αγοράζουν τα προϊόντα που παράγει (ακόμη και τα πιο άχρηστα).

Το ερώτημα που δημιουργείται στο μυαλό του πολίτη είναι το εξής: ωραία, οι καπιταλιστές κάνουν τη δουλειά τους. Το κράτος, ως ρυθμιστής, γιατί δεν κάνει τη δική του, δηλαδή να επιβάλλει κανόνες προστασίας του περιβάλλοντος; Η απάντηση είναι ότι το κράτος δεν θέλει σύγκρουση με το κεφάλαιο. Ολες οι κυβερνήσεις των μεγάλων χωρών προσφέρουν λόγια, λόγια όπως τα περί πράσινης ανάπτυξης, τη στιγμή που το διοξείδιο του άνθρακα συσσωρεύεται ασταμάτητα στην ατμόσφαιρα.

Συνυπεύθυνοι, βέβαια, είμαστε όλοι εμείς, οι καταναλωτές όλου του κόσμου (και κυρίως των πλουσίων χωρών), που θέλουμε (και απαιτούμε) να γεννάμε σαν κουνέλια και ταυτόχρονα να αγοράζουμε καινούργια ρούχα κάθε χρόνο, να έχουμε μεγαλύτερες διακοπές κάθε καλοκαίρι και καινούργιο αυτοκίνητο, ενώ αυτό που έχουμε είναι σχεδόν καινούργιο, επειδή εκεί μας σπρώχνει η διαφήμιση και η μίμηση.

Αξίζει να αναφερθεί ότι το συνολικό κόστος των διαφημίσεων παγκοσμίως είναι 1,08 τρισ. δολάρια τον χρόνο. Για να γίνει αντιληπτό το μέγεθος αυτό, σκεφτείτε ότι είναι πέντε φορές το ΑΕΠ της χώρας μας. Ενα τρισεκατομμύριο για να βλέπουμε και να ακούμε αηδίες στην τηλεόραση, στον υπολογιστή, στα έντυπα, στους δρόμους, στο μετρό, στα λεωφορεία και στο ραδιόφωνο.

Σχετικά με τη διαφήμιση υπάρχει μια πραγματική, ωραία και διδακτική ιστορία. Κάποτε η εταιρεία που παράγει την μπίρα Guinness ζήτησε από τον σπουδαίο και διάσημο άγγλο ηθοποιό Αλεκ Γκίνες να διαφημίσει την μπίρα, αφού είχαν το ίδιο όνομα. Εκείνος αρνήθηκε. Η εταιρεία νόμισε ότι δεν είχε προσφέρει αρκετά λεφτά ως αμοιβή και επανήλθε με καλύτερη προσφορά. Ο Γκίνες αρνήθηκε πάλι. Η εταιρεία, πιστεύοντας ότι το χρήμα αγοράζει τα πάντα, έκανε μια εξαιρετικά μεγάλη προσφορά. Αυτό ανάγκασε τον Γκίνες να τους πει: «Εγώ είμαι ηθοποιός, δεν είμαι διαφημιστής. Βρείτε έναν διαφημιστή». Αυτό είναι ένα καλό μάθημα για τους σημερινούς ηθοποιούς, αθλητές, τραγουδιστές, δημοσιογράφους κ.ά. που δέχονται να ρεζιλευτούν για μερικά χιλιάρικα, ταυτίζοντας τους εαυτούς τους με άψυχα και συχνά άχρηστα και φτηνά προϊόντα.

Συμπέρασμα: Το όχημα του καπιταλισμού, υπερφορτωμένο με ανθρώπους και προϊόντα, τρέχει με μεγάλη ταχύτητα στον γκρεμό. Εκεί θα πέσουμε όλοι. Σχεδόν όλοι. Υπάρχουν στον κόσμο 40 περίπου πολύ πλούσιοι, δηλαδή δισεκατομμυριούχοι και πολυεκατομμυριούχοι. Υπάρχουν και αρκετοί απλώς πλούσιοι. Αυτοί δεν θα πέσουν στον γκρεμό, αλλά θα είναι κοντά μας για να μας βλέπουν και να γελάνε.

Ο Θεόδωρος Π. Λιανός είναι ομότιμος καθηγητής του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών.