Το επώνυμο Μόρμορης

Μία από τις παλαιότερες και πιο ιστορικές οικογένειες των Κυθήρων, οι διακλαδώσεις της οποίας και η δόξα της συναγωνίζονται την πολυπλοκότητα και την ασάφεια των ιστορικών πηγών για αρκετά σημεία της πορείας της. Ακόμη και η γραφή του επωνύμου γίνεται με τόσους τρόπους ώστε να προστίθεται μια ακόμη πηγή ασάφειας. Αλλού γράφεται Μούρμουρα ή Μουρμούρα, αλλού Μάρμορα ή Μούρμουρη, για να καταλήξουν στη σημερινή μορφή, Μόρμορη.1 Εκείνο που θεωρείται βέβαιο είναι η προέλευση του επωνύμου από το ψάρι μουρμούρα, βεβαιότητα που συνάγεται και από το οικόσημο της οικογενείας, το οποίο απεικονίζει πάντα και σε όλες του τις μορφές το ψάρι αυτό. Μάλιστα από το γεγονός αυτό θεωρείται και ένα από τα λίγα «ομιλούντα» οικόσημα,2 αφού το ψάρι αυτό είναι χαρακτηριστικό από τον ήχο που βγάζει. Και στην ενετική διάλεκτο mormorio είναι η μουρμούρα3 (ιταλικά murmure, λατινικά murmur. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή η λέξη προέρχεται από το αρχαίο μορμύριο, υποκορ. του μόρμυρος).4

Πριν αναζητηθούν οι απαρχές της οικογενείας μέσα από την αχλύ κάποιων μύθων που εμπλέκονται με την ιστορία, θα πρέπει ν’ αναφερθεί ότι το επώνυμο, με διαφορετικές μορφές, εμφανίζεται στην Πελοπόννησο, την Κέρκυρα, την Κρήτη, τα Κύθηρα και την Ιταλία, ενώ μερικοί θεωρούν τις απαρχές του στην Κωνσταντινούπολη, έτσι που να είναι δυσχερέστατο να ξετυλιχθεί ο μίτος της Αριάδνης και σε πολλά σημεία τα ερωτήματα και οι ασάφειες να παραμένουν. Στην καταγραφή που θα γίνει στη συνέχεια θα επιχειρηθούν και μερικές απαντήσεις, ιδίως στην περίπτωση των Κυθήρων, η οποία όμως συνδέεται άρρηκτα με τις υπόλοιπες.

Από το θρύλο στην ιστορία

Οι παλαιότερες αναφορές για την οικογένεια έχουν βάση στους Μάρμορα της Κέρκυρας5 και ανατρέχουν στο Βυζάντιο, όπου λέγεται ότι ο αυτοκράτορας Ιωάννης Κομνηνός (1118-1143) έδωσε την κόρη του σύζυγο σε έναν Γεώργιο Μαρμαρά, ο δε Μανουήλ Κομνηνός (1143-1180) δώρισε στην εγγονή αυτού του Μαρμαρά την Προκόνησο, η οποία ονομάστηκε Μαρμαράς, όπως και η γύρω θάλασσα.6 Σύμφωνα με αυτά το 1204, όταν η Κωνσταντινούπολη καταλαμβάνεται από τους Φράγκους, η οικογένεια εγκαταλείπει τη βασιλεύουσα και εγκαθίσταται στην Πελοπόννησο με τον Ιωάννη Μάρμορα. Ένας απόγονος της οικογενείας αυτής, ο Ανδρέας Μάρμορα, εγκαθίσταται στη Βενετία, αναδεικνύεται μεταξύ των ευγενών το 1244 και ανακηρύσσεται πατρίκιος το 1264.

Η ιστορία αυτή φαίνεται να σχετίζεται με τη γνωστή από το 16ο αι. και μετά «βυζαντινολαγνεία», η οποία μεταδίδεται ως επιδημία και έκτοτε εμφανίζονται κατά καιρούς και κατά εκατοντάδες όσοι βρίσκουν (ή σωστότερα «εφευρίσκουν») συγγενικούς δεσμούς με υπαρκτούς ή ανύπαρκτους γόνους των βυζαντινών αυτοκρατορικών οικογενειών.7 Πέραν όμως από τους μύθους και τους θρύλους, υπάρχουν πάντα μέσα σ’ αυτούς και ψήγματα αληθείας, τα οποία οφείλουν όλοι ν’ αναζητούν. Ένα από αυτά αφορά την εμφάνιση της οικογενείας στην Πελοπόννησο, όπου αναφέρεται στις πηγές ότι πρόκειται για βυζαντινή, και στην Ιταλία. Οι συσχετισμοί που γίνονται έχουν τεράστιο ενδιαφέρον.

Πελοπόννησος (Κρανίδι, Ναύπλιο, Μονεμβασία)

Η παρουσία της οικογενείας στην Πελοπόννησο επιβεβαιώνεται από δύο πηγές, που αναφέρονται στην ίδια περίπου εποχή, τα μέσα του 13ου αι., και δίνουν τα στοιχεία για να θεωρηθεί ακριβές κάποιο μέρος τουλάχιστον από τους θρύλους, που προαναφέρθηκαν.

Στο ναό της Αγίας Τριάδος Κρανιδίου υπάρχει επιγραφή για τον κτήτορα του ναού Μανουήλ Μούρμουρα και τη σύζυγό του Θεοδώρα, που έχει ως εξής:

Ανεκτίσ(θη) εκ βάθρων και ανεζωφήσ(θη) (διά ε)ξόδου και μισθαποδοσίας Κυρού Κ(υρ) Μαν(ουήλ) Μούρμουρα και Θεοδώρ(ας) της αυτού γαμε(τής) και των τέκν(ων) αυτών εις λύτρον και άφεσ(ι)ν των αμαρτιών αυτών. Δια χηρός δε κ’ αμού Ιω(άννου) του και αναστηλώσαντος τας σεπτάς οικόνας ταύ(ας) (εκ) μεγαλουπόλε(ως) Αθην(ων) Ο(κ)τουβ(ρ)ή(ου) η΄ έτ(ους) c ψνγ΄ (=6753 από κτήσεως κόσμου=1245).8

Η βεβαιότητα ότι πρόκειται για αρχοντική οικογένεια, η γειτνίαση με το Ναύπλιο, όπου εμφανίζεται αργότερα και το βαφτιστικό, που συνηθίζεται ιδιαίτερα στις μετέπειτα εμφανίσεις της οικογενείας, αποτελούν πρόσθετα ενισχυτικά στοιχεία για την καταγωγή και τη σχέση των οικογενειών στους επόμενους αιώνες.

Την ίδια περίπου εποχή μια ακόμη μαρτυρία επιβεβαιώνει την παρουσία της οικογενείας στην Πελοπόννησο, με αναφορά μάλιστα στη βυζαντινή καταγωγή της. Ο Ιωάννης Μουρμούρης, στο β΄ μισό του 13ου αι. (πιθανόν γύρω στο 1270), κατέχει το αξίωμα του πρωτοβεστιαρίου στη φραγκοκρατούμενη Πελοπόννησο.9

Στο Ναύπλιο η οικογένεια εμφανίζεται από το 1501 με το Manoli Mormori και το 1535 με τον Κορνήλιο Μόρμορη.10 Το 1567 ο Hemanuel Mormori από το Ναύπλιο ζητεί την κρητική ευγένεια στα Χανιά, γιατί στην πατρίδα του ήταν ευγενής,11 ενώ οι Michieli και Nicolo Mormori, γιοι του miser Manoli, ευγενείς από το Ναύπλιο, ζητούν στις 10 Ιουνίου 1568 τις θέσεις που είχε στη «Βενετική ενδοχώρα» ο πατέρας τους, που πέθανε το 1566.12 Αυτός ο Manoli Mormori είχε λάβει τη θέση του contestabile στην πόλη Santa Croce της Vicenza της Ιταλίας για ανταμοιβή των υπηρεσιών του προς το κράτος.

Στη Βενετία αναφέρεται οικογένεια Μόρμορη και από τη Μονεμβασία.13

Κρήτη, Κέρκυρα, Ζάκυνθος, Ιταλία

Από την Κρήτη η πρώτη μαρτυρία είναι παλαιότατη και αφορά έναν Nica Marmora το 1395, αποδεικνύοντας ότι το επώνυμο υπάρχει εκεί από το 14ο αι. τουλάχιστον.14 Το 1439 αναφέρεται επίσης ένας Manoli Marmara,15 αλλά δεν είναι βέβαιο ότι έχει σχέση με το επώνυμο.16 To 1571 o Εμμ. Μουρμούρης εμφανίζεται να μετέχει στις διαπραγματεύσεις μεταξύ των Ελλήνων και του ενετού προβλεπτή Μαρίν ντε Καβάλι κατά την επανάσταση του Κανδανολέου17 μαζί με το Φρ. Βιτσαμάνο. Ο ίδιος αναφέρεται και το 1583.18 Το 17ο αι. οι Mormori είναι ευγενείς στα Χανιά και οι Murmuri στον Χάνδακα με την ένδειξη “da Napoli di Romania” (από το Ναύπλιο της Πελοποννήσου).19 Ο Ιωάννης Μόρμορης το 16ο αι. περιλαμβάνεται ανάμεσα στους ευγενείς της Κρήτης.20 Ο Μανουήλ Μόρμορης (1645-1669) αναφέρεται στον Κρητικό πόλεμο με επαινετικούς λόγους.21 Από την Κρήτη αναφέρονται ακόμη οι Μόρμορη του Ρεθύμνου ως εξισλαμισθέντες κατά την Τουρκοκρατία,22 ενώ το 1684 ένας άλλος Εμμ. Μόρμορης επικηρύσσεται για βλασφημία.23

Η παρουσία τόσων πολλών κλάδων της οικογενείας στην Κρήτη και οι βεβαιωμένες σχέσεις πολλών Μόρμορη της Κρήτης με αυτούς του Ναυπλίου κατά τους 16ο και 17ο αι. δείχνουν την κινητικότητα της οικογενείας, την οποία επέβαλαν ασφαλώς οι ανώμαλες συνθήκες στις περιοχές που απειλούσαν και καταλάμβαναν οι Τούρκοι.

Εκτός από την Κρήτη η οικογένεια Μάρμορα εμφανίζεται στην Κέρκυρα, και μάλιστα είναι από αυτές που, όπως αναφέρθηκε στην αρχή, θεωρεί ότι η καταγωγή της είναι από το Βυζάντιο. Το επώνυμο αναφέρεται στην Κέρκυρα για σειρά ετών. Το 1798 ένας Ιωάννης Μάρμορας είναι βιβλιοθηκάριος κατά τη γαλλοκρατία στο νησί.

Εκτός από την Κέρκυρα και στη Ζάκυνθο αναφέρεται το επώνυμο. Το 1581 ο Μ. Μόρμορης είναι αποσπασματάρχης σε στρατιωτικό σώμα στη Ζάκυνθο.24

Δυσχέρεια παρουσιάζεται και σχετικά με τους Μάρμορα στην Ιταλία. Σύμφωνα με όσα προαναφέρθηκαν, προέρχονται από την Πελοπόννησο και είναι εκεί από το 13ο αι. Aνήκει στην ανώτερη κοινωνική τάξη με τίτλους ευγενείας και αξιώματα και το επώνυμό της είναι ίδιο με τον κλάδο της Κερκύρας. Το 18ο και 19ο αι. αναφέρονται αρκετοί στρατιωτικοί μεταξύ των Μάρμορα της Ιταλίας, όπως Αλεσσάντρο Φερέρο Λα Μάρμορα (1799-1855), Αλμπέρτο Φερέρο κόμης Λα Μάρμορα (1789-1863) και Αλφόνσο Φερέρο Λα Μάρμορα (1804-1878).25

Να σημειωθεί εδώ και η προαναφερθείσα παρουσία στην Ιταλία (Βιτσέντσα) του Μανώλη Μόρμορη από το Ναύπλιο.

Κύθηρα

Στα Κύθηρα οικογένειες με το επώνυμο Μούρμουρης υπάρχουν από τα μέσα του 16ου αι., πιθανότατα μάλιστα να βρίσκονται στο νησί νωρίτερα. Σε συμβόλαια της εποχής αναφέρονται ως μάρτυρες ο Γεωργηλάς Μούρμουρης (1564-1566), ο «μυσέρ Γεώργης Μουρμούρεις του ποτέ μυσέρ Ματθαίου» και ο Μανόλης Μούρμουρης.26 Οι Γεωργηλάς και Μανόλης έχουν κτηματική περιουσία στο Λειβάδι.27 Ο μυσέρ Γεώργης Μούρμουρης του ποτέ μυσέρ Ματθαίου είναι αυτός, που το 1585 πωλεί στο Μάρκο π. Ιωάννου Βενιέρη Κογιάκο το 1/4 καρατίου των Κυθήρων, που κατέχει από τον πατέρα του Ματθαίο Μούρμουρη. Αυτός με τη σειρά του το είχε λάβει προίκα από το γάμο του με τη Φροσύνη Μάρκου Βενιέρη, απόγονο και αυτή του κλάδου των Βενιέρη Κογιάκο (από το νόθο, Μάρκο, ναύαρχο των Κυθήρων, ο οποίος το 1403 έλαβε το 1/4 του καρατίου του νησιού από τον Νικόλαο Ιω. Βενιέρη, του κλάδου των Νασιγκουέρα).28 Από την περίπτωση αυτή συμπεραίνεται ότι οι Μόρμορη (Μούρμουρη) του συγκεκριμένου κλάδου της οικογενείας βρίσκονται στα Κύθηρα πιθανότατα πριν από το 16ο αι., αφού ο Ματθαίος αναφέρεται να παντρεύεται τη Φροσύνη Βενιέρη πολλά χρόνια πριν από το 1550. Πιο σημαντική όμως για τους Μόρμορη θεωρείται η περίπτωση που προκύπτει από ένα πληρεξούσιο της 7ης Οκτωβρίου 1564, στο οποίο αναφέρεται: Ο κυρ Θεόδωρος Καλούτζης του π. μυσέρ Μανόλι …ποιεί επείτροπον και καθολικών του κωμαίσων τον ευγενή άρχωντα κύριον Ειάκοβον Μούρμουρην του μεγαλιωτάτου μυσέρ Νατάλαι με εξουσία γεναιράλαι…..αν κάμη χρια, να ανεφέναιται εις πάσα λωης οφήκοιον της εγλαμπρωτάτης μας αυθεντήας είτοις μεσα της ακλητου χώρας των Βαιναιτήων, οσάν και ώξω….29 Αυτός ο Ιάκωβος Μούρμουρης του μεγαλειοτάτου Νατάλε παραπέμπει, κατά πάσαν πιθανότητα, στο Ναδάλιο Μόρμορη, ο οποίος το 1546 αναφέρεται ως γαστάλδος (πρόεδρος) της Ελληνικής Αδελφότητος Βενετίας με την ένδειξη ότι είναι από το Ναύπλιο.30 Μια άλλη αναφορά από την Κεφαλληνία φαίνεται ότι αποσαφηνίζει κάπως τα πράγματα. Από έγγραφο του 1546 επίσης προκύπτει ότι η Μπέλα, θυγατέρα Ναδάλε Μόρμορη από το Ναύπλιο βρίσκεται τότε στην Κεφαλληνία.31 Αν προσπαθήσουμε να ερμηνεύσουμε τις προαναφερθείσες εγγραφές μπορούμε να υποθέσουμε ότι από την οικογένεια του ευγενούς του Ναυπλίου Ναταλίου Μόρμορη ο γιος του Ιάκωβος παντρεύεται με μία απόγονο των Βενιέρη και μένει στα Κύθηρα, με συχνές όμως επαφές με τη Βενετία, όπου ήδη βρίσκεται ο πατέρας του, προέδρος της Ελληνικής Αδελφότητος, πιθανόν μετά την πτώση του Ναυπλίου στους Τούρκους (1540), ενώ η αδελφή του την ίδια εποχή είναι στην Κεφαλληνία. Πιθανόν, λοιπόν, να υπήρχαν στα Κύθηρα κατά το 16ο αι. δύο κλάδοι της οικογενείας Μούρμουρη (Μόρμορη), αμφότεροι με τίτλους ευγενείας, χωρίς να μπορεί να αποκλεισθεί και η σχέση μεταξύ τους. Από τότε η οικογένεια Μόρμορη αναφέρεται συχνότατα στην κυθηραϊκή βιβλιογραφία. Το 1795 αναφέρονται στα Κύθηρα οι Ιούλιος και Γεώργιος Μόρμορη να εκμισθώνουν κτήματα των Βενιέρη, που βρίσκονται στη Βενετία.32 Αυτό μπορεί και να σημαίνει ότι ο κλάδος που τελικά αναπτύχθηκε στο νησί ήταν αυτός του προαναφερθέντος Ματθαίου Μόρμορη, για τον οποίο δεν υπάρχουν ενδείξεις καταγωγής του πριν βρεθεί στα Κύθηρα, δεν αποκλείεται όμως να ήταν και αυτός από το Ναύπλιο ή την Κρήτη. Το 1798 ο ιατρός Εμμ. Μόρμορης είναι μεταξύ των εξορισθέντων για μικρό χρόνο από το νησί από τους Ρώσους και τους Τούρκους, επειδή ανήκε στη Γαλλόφιλη μερίδα των Κυθήρων.33 Ο επίσκοπος Κυθήρων (1758-1770) Νικηφόρος Μόρμορης,34 σημαντική προσωπικότητα της εποχής του εκλέγεται μητροπολίτης Φιλαδελφείας, μετά τον, επίσης Κυθήριο, Γεώργιο Φατσέα, αλλά πεθαίνει πριν μεταβεί στη θέση του. Ο αδελφός του προηγουμένου ιατροφιλόσοφος Γεώργιος Μόρμορης (1720-1790) αναφέρεται μεταξύ των προσωπικοτήτων της εποχής του με λαμπρές σπουδές. Ο Γεώργιος (Τζώρτζης) Ιωάννου Μόρμορης (1814-1896), νομικός και καθηγητής ξένων γλωσσών στη Σύρο, με σπουδές στο Παρίσι, ο οποίος ήταν από τους ηγέτες των επτανησίων ριζοσπαστών στον αγώνα υπέρ της Ένωσης και κατά των Άγγλων και εξορίστηκε από αυτούς για τους αγώνες του.35 Τελευταίος από τους σημαντικούς εκπροσώπους της οικογενείας στα Κύθηρα ήταν ο αρχιμανδρίτης Προκόπιος Μόρμορης, επί σειράν ετών ηγούμενος της Αγίας Μόνης στα Κύθηρα, ο οποίος προσέφερε ανεκτίμητες υπηρεσίες στη Μονή και πρωτοστάτησε στην εκτέλεση σημαντικών εργασιών σ’ αυτήν.

Σήμερα υπάρχουν απόγονοι της οικογενείας στην Αθήνα με περιουσία και δεσμούς με τα Κύθηρα, από τα οποία όμως το επώνυμο έχει εκλείψει από το β΄ μισό του 20ού αι.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Π.Λ. Ζώης, Κύθηρα και η οικογένεια Mόρμορη, Λύρα 2-3, Zάκυνθος 1970, σελ. 3.
2. Γ.Ν. Νικηφοράκης, Συνέχεια για τους Μόρμορη, εφ. Κυθηραϊκά, φ. 70, Απρίλιος 1994, σελ. 6.
3. Κατάλοιπα Bενετικών γλωσσικών στοιχείων, σελ. 87.
4. Πάπυρος-Λαρούς- Μπριτάνικα, 43, σελ. 457.
5. Νικηφοράκης, ό.π.,
6. A. Στρατηγός, Η καταγωγή των Kυθηραϊκών οικογενειών, εφημ. Kυθηραϊκή Δράσις, αρ. 176, έτος 19ον, 15 Iανουαρίου 1955.
7. Εδώ η σύνδεση είναι με τους Κομνηνούς, οι οποίοι, μαζί με τους Παλαιολόγους, είναι η δημοφιλέστερη βυζαντινή αυτοκρατορική οικογένεια, από την οποία «ξεφυτρώνουν» δεκάδες γόνοι και διακλαδίζονται σ’ όλη την Ευρώπη. Μάλιστα μερικοί από αυτούς διεκδικούν το βυζαντινό θρόνο μέχρι σήμερα! Αυτοί οι «Κομνηνογενείς» έχουν ιδρύσει μέχρι και ιπποτικά τάγματα και άλλες οργανώσεις, που απονέμουν διπλώματα εδώ και πέντε αιώνες, μερικές δε φορές και …κτήσεις. Περί όλων αυτών εξόχως ενδιαφέροντα είναι τα αναφερόμενα από τον Διον. Ρώμα, Περίπλους, Ο Κόντες, Β΄, Παράρτημα Δ΄, σελ. 543-551.
8. Γ. Σωτηρίου, Η Αγία Τριάς Κρανιδίου, ναΰδριον ιδρυθέν το 1245, Eπετηρίς Eταιρείας Bυζαντινών Σπουδών Γ΄ (1926), σελ. 192 επ. Bλ. και Θ. Κοζύρης, Το βυζαντινόν Κρανίδιον Eρμιονίδος, Βυζαντιναί Μελέται, CΤ΄, σελ.445.
9. P. Lock, Οι Φράγκοι στο Αιγαίο 1204-1500, Aθήνα 1998, σελ. 474.
10. Βενετοκρατούμενες ελληνικές χώρες, σελ. 51, 86.
11. Αιτήματα και πραγματικότητες, Α΄, σελ. 23. Το Ναύπλιο είχε πέσει στα χέρια των Τούρκων το 1540 και πολλοί κάτοικοί του το είχαν εγκαταλείψει για την Κρήτη ή αλλού.

12. Ό.π., Α΄, σελ. 24.
13. Συμβολή.
14. Régestes.
15. Documents, σελ.102.
16. Γενικά, το Μαρμαράς φαίνεται ότι είναι επαγγελματικό και δύσκολα μπορεί να συσχετισθεί με το Μάρμορας, Μουρμούρης ή Μόρμορης, όπως αναφέρει σχετικά ο θρύλος, που θέλει την οικογένεια να δίνει το όνομά της στο Μαρμαρά (Προποντίδα).
17. N. Ζουδιανός, Ιστορία της Kρήτης επί Eνετοκρατίας, Β΄, σελ. 242, σημ. και Ν. Ψιλάκης, Ιστορία της Kρήτης, Β΄, σελ. 385. Βλ. επίσης Π.Λ. Ζώης, Κύθηρα και η οικογένεια Mόρμορη, Λύρα 2-3 (1970), σελ. 8. Είναι πιθανόν να πρόκειται για το ίδιο άτομο που αναφέρεται από τον Ι. Χασιώτη (Οι Έλληνες, σελ. 136), ότι αιχμαλωτίζεται  μαζί με Έλληνες και Αλβανούς, που πολέμησαν στην Ήπειρο και την Κύπρο.

18. D. Bernicolas – Hatzopoulos, Emm. Mormori and the Alfonso Picolomini, Incident,Θησαυρίσματα 19 (1982), σελ. 90-101.

19. Η παρά τω Trivan απογραφή, σελ. 48, 53.
20. Παναγιωτάκης, Kρητικό θέατρο, σελ. 156.
21. Αθ. Σκληρός- Ν.Β.Τωμαδάκης, Ιστορία της εκκλησίας της Kρήτης επί Tουρκοκρατίας, σελ. 53. Αναφέρεται χαρακτηριστικά «Μόνος Μανουήλος δε, οίκου Μορμόρων, ανήρ πρόφρων μεν, ίδοις εν νόμοις μέγας….».

22. Ψιλάκης, Ιστορία Kρήτης, Β΄, σελ. 542.
23. Πλουμίδης, Banditi, σελ. 66. Για άλλες αναφορές στο επώνυμο από την Κρήτη και άλλες περιοχές, βλ. Ζώης, ό.π., σελ. 8-11.
24. Περιοδ. ΕΝΑ, τ.χ. 69, Μάρτιος 1994.
25. Πάπυρος-Λαρούς- Μπριτάνικα, 37, σελ. 242.
26. Εμμ. Κασιμάτης, σελ. 134, 137, 210, 243, 256, 269.
27. Ό.π., σελ. 134.
28. Ιστορία, Β΄, πίν. Β΄.
29. Εμμ. Κασιμάτης, σελ. 168.
30. Φ. Μαυροειδή, Οι πρώτοι πρόεδροι της Eλληνικής Aδελφότητος Bενετίας (1498-1558), Θησαυρίσματα 7 (1970), σελ. 179.
31. Κεφαλονιά, σελ. 100.
32. Ζώης, ό.π., σελ. 9.
33. Πρόκειται για τον ίδιο, που το 1795 υπογράφει ως Dottor Eman. Mormorio q. Giorgio, αναφορά προς τις ενετικές αρχές ζητώντας να αυξηθεί ο μισθός του ως γιατρού, αφού μάλιστα, όπως αναφέρει, αναγκάζεται να πηγαίνει μέχρι και τον Αυλαίμονα, κατά την άσκηση των καθηκόντων του. Αιτήματα και πραγματικότητες, Γ΄, σελ. 115.

33. Συνοπτική ιστορία, σελ. 125.
34. Μετά το σοβαρό επεισόδιο με το Φατσέα, ο οποίος δέχτηκε την εκλογή του χωρίς να ζητήσει την άδεια του Πατριάρχη, ο Μόρμορης προτίμησε να έχει και την πατριαρχική έγκριση, η οποία όμως καθυστέρησε αρκετά και στο μεταξύ ο Μόρμορης πέθανε στα Κύθηρα, χωρίς ποτέ να ποιμάνει στη Βενετία.
35. Για τους παραπάνω και για τους λοιπούς της οικογενείας του κλάδου των Κυθήρων, βλ. Ζώης, ό.π., σελ. 10-12.

 

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Τα κείμενα για τα επώνυμα και τοπωνύμια, τα οποία δημοσιεύονται εδώ, είναι τα ίδια με όσα έχουν δημοσιευθεί στα αντίστοιχα βιβλία μας ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ, ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΣΤΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ και ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ, τα οποία έχουν εκδοθεί από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (κυκλοφορούν και στα αγγλικά από:  Kytherian Association of Australia,  Kyhterian World Heritage Fund και Kytherian Publishing and Media). Από τις αναδημοσιεύσεις εδώ απουσιάζουν συνήθως οι βιβλιογραφικές και λοιπές σημειώσεις, είναι δε ευνόητον ότι για να αποκτήσει ο αναγνώστης πλήρη εικόνα για κάθε επώνυμο ή τοπωνύμιο είναι απαραίτητο να διαβάσει και τις εκτενείς αναφορές στα εισαγωγικά σημειώματα των παραπάνω βιβλίων, καθώς, χωρίς αυτά, οι γνώσεις του για το θέμα θα παραμένουν ελλιπείς.

Οι εκδόσεις στα Ελληνικά διατίθενται από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (βλ. στοιχεία στο σχετικό link σε αυτόν εδώ τον ιστότοπο) και στα Κυθηραϊκά βιβλιοπωλεία.