Το θαύμα του Αγίου Ορους

Πνευματική ανάταση σε μια εποχή κατεξοχήν υλιστική. «Αντίδωρο» του Αγίου Ορους στον σύγχρονο κόσμο, κίνηση εξωστρέφειας από την κλειστή μοναστική του κοινότητα σε ολόκληρο τον πλανήτη. Είναι η ιστοσελίδα στην οποία κείται πλέον ο κειμηλιακός θησαυρός του Αθω, δίχως άβατα και αποκλεισμούς, με ανυπολόγιστο όφελος για την ερευνητική και την εκπαιδευτική κοινότητα.

Με ένα κλικ, μπορείτε να καταστείτε – τρισδιάστατα, με όρους εικονικής πραγματικότητας – ομοτράπεζος των μοναχών στη Ιερά Μονή Βατοπαιδίου. Εχετε τη δυνατότητα να περιηγηθείτε στον καθεδρικό ναό του Πρωτάτου, στις Καρυές: να θαυμάσετε την εικόνα του Αξιον Εστί, και τις μοναδικές τοιχογραφίες του Μανουήλ Πανσέληνου. Να αποκτήσετε πρόσβαση σε χειρόγραφους κώδικες του 8ου και του 9ου αιώνα, σε σπάνιες εικόνες, φωτογραφίες, υφαντά, και υμνωδίες ακόμη. Στην αγιορείτικη Θεία Λειτουργία (με υποτιτλισμό) και τη μυστηριακή διάσταση του τελετουργικού της.

Μοναχοί, επιστήμονες και τεχνοκράτες εργάστηκαν σκληρά τα τελευταία τέσσερα χρόνια, για να φέρουν εις πέρας ένα έργο μοναδικής αξίας: την ψηφιοποίηση του θησαυρού του Αθω, ανέκδοτου και αδημοσίευτου υλικού, σταχυολογημένο μέσα από τη χιλιόχρονη παράδοσή του. Λίγη από τη μεθοδικότητα – μελισσών σε κυψέλη – που τηρήθηκε από τους αγιορείτες, στο πλαίσιο αυτού του έργου, να υιοθετούσαν ιθύνοντες σε τομείς της δημόσιας ζωής εντός συνόρων, η Ελλάδα θα είχε άλλο προφίλ…

Το έργο της «Αθωνικής Ψηφιακής Κιβωτού» παρουσιάστηκε σε διαδικτυακή συνέντευξη Τύπου, το πρωί της Παρασκευής, και ενώ ήδη πραγματοποιείται στο Μέγαρο Μουσικής οικεία διαδραστική ψηφιακή έκθεση υπό τον τίτλο «Πέρασμα στο Φως» – από τις 16 Οκτωβρίου και για εννέα ημέρες, ως τις 24 του μήνα, με ελεύθερη είσοδο, αλλά και, κυρίως, «Covid – free», όπως χαρακτηρίσθηκε, λόγω της ευλαβούς τήρησης των υγειονομικών κανόνων.

«Εκτός του κόσμου, μα και εγγύς»

Το βασικό μήνυμα της αγιορείτικης κοινότητας προς το ευρύτερο κοινό, ήλθε λιτά μα συμπυκνωμένα από τα χείλη του γέροντα Επιφάνιου, εκ των ιθυνόντων του εγχειρήματος. «Το Αγιον Ορος είναι εκτός του κόσμου, και ταυτόχρονα εγγύς», τόνισε, επισημαίνοντας ότι ο κόσμος έχει απωλέσει τις έννοιες «του μυστηρίου και του θαύματος», έννοιες που μπορούν πλέον να μεταλαμπαδευτούν μέσα από τις νέες τεχνολογίες. Είναι τα νέα ψηφιακά εργαλεία που επιτρέπουν, άλλωστε, απόλυτο σεβασμό στον πνευματικό, ησυχαστικό χαρακτήρα του Αγίου Ορους, εκπληρώνοντας παράλληλα την υποχρέωση που απορρέει από το Καταστατικό του, για αυτοδιαχείριση της βαριάς κληρονομιάς του.

Ο κ. Επιφάνιος σημείωσε ότι η ολοκλήρωση του έργου μόνο εύκολη δεν υπήρξε: το Αγιον Ορος κινείται με βήματα συλλογικά, τα πάντα στους κόλπους του ωριμάζουν με αργούς ρυθμούς.

Στο έργο συνετέλεσαν καθοριστικά 12 Ιερές Μονές, μία κοινοβιακή Σκήτη, μια ιδιόρρυθμος Σκήτη, καθώς και το αρχείο Πρωτάτου.

Ο άθλος της ψηφιοποίησης

Εχει τεράστιο ενδιαφέρον το πώς το Αγιον Ορος έφθασε να μεταφέρει τους θησαυρούς του στις οθόνες μας, αλλά και το τι ακριβώς περιλαμβάνει η Ψηφιακή Κιβωτός του. Τις πρακτικές πτυχές ανέλαβε να παρουσιάσει ο Κωνσταντίνος Πατσέας, υπεύθυνος Σχεδιασμού – συντονιστής της Αθωνικής Ψηφιακής Κιβωτού.

Οι αριθμοί είναι εντυπωσιακοί: 100.000 φωτογραφίες, 70.000 βιβλία, 4.000 χειρόγραφοι κώδικες (εικονογραφημένοι, οτιδήποτε μέχρι και το 1450, οπότε η εφεύρεση της Τυπογραφίας) με 900.000 σελίδες, 1.512 παλαίτυπα με 450.473 λήψεις, 7.000 φορητές εικόνες (που καλύπτουν τόσο τη βυζαντινή όσο και τη μεταβυζαντινή περίοδο), 3.809 αντικείμενα Λαογραφίας (ως και υφαντά), 7.071 νομίσματα, 13.000 αρχιτεκτονικά σχέδια, αντικείμενα Μεταλλοτεχνίας, έργα τέχνης. Εχει καλυφθεί όλη η γκάμα του θησαυρού, στις Μονές του Αθω.

Τη θεμέλιο λίθο της ψηφιοποίησης έθεσαν με πρωτοποριακό τρόπο – όπως είπε ο κ. Πατσέας -, πριν από δέκα χρόνια, τρεις Μονές, αυτές του Βατοπαιδίου, του Παντοκράτορος, της Σίμωνος Πέτρας. Εισήγαγαν τις νέες τεχνολογίες στη διάσωση και ανάδειξη του πλούτου τους, και βραβεύθηκαν από την ελληνική Πολιτεία σχετικά. Το παρόν έργο ξεκίνησε ουσιαστικά το 2015 – 2016, και αφού εντάχθηκε στο επιχειρησιακό πρόγραμμα Ανταγωνιστικότητας, ΕΠΑΝΕΚ, στο ΕΣΠΑ της περιόδου 2014 – 2020. Ανάδοχος του έργου ήταν η Cosmote Α.Ε.

Το – προς ψηφιοποίηση – υλικό ήταν ασφαλώς διάσπαρτο, σε πλείστες όσες Μονές. Διαμορφώθηκαν, λοιπόν, 14 νησίδες. Κάθε μοναστήρι όρισε τη δική του ψηφιακή νησίδα, το δικό του εργαστήρι ψηφιοποίησης, καθώς και έναν μοναχό, με αρμοδιότητα να παρακολουθεί το έργο. Ομάδα αρχαιολόγων επέλεξε το τι πρέπει να ψηφιοποιηθεί, από το ανεξάντλητο υλικό του Αθω, ενώ άλλη έκανε τη δεικτοδότησή του, την ταυτοποίηση κάθε ψηφιακής σελίδας με αριθμό.

Ο μοναχός που έβγαζε από το σκευοφυλάκιο της εκάστοτε Μονής το κειμήλιο που είχε σειρά να ψηφιοποιηθεί, μεταφέροντας το στο εργαστήρι και πάλι στη θέση του, το ήλεγχε, το διασφάλιζε με πρωτόκολλο παράδοσης – παραλαβής. Το υλικό στέλνονταν συστηματικά στις Καρυές – όπου ο διοικητικός πυρήνας της αγιορείτικης πολιτείας. Εκεί λειτουργούσε μια πρώτη μορφή αποθετηρίου, στο οποίο είχαν ρόλο 70 – 100 τεκμηριωτές, όχι μόνο Ελληνες, αλλά και Γάλλοι, Αμερικανοί, Κύπριοι, Τσέχοι, Βούλγαροι, Ρουμάνοι.

Η αποκωδικοποίηση των ψηφιακών λήψεων είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία μεταδεδομένων, τα οποία – κομβική λεπτομέρεια – προφυλάσσονταν ως κόρη οφθαλμού: το VPN δίκτυο στο οποίο φιλοξενούνταν ήταν κλειστό, υψίστης ασφαλείας, και το υλικό κρυπτογραφημένο. Τη σκυτάλη έπαιρνε ομάδα πληροφορικών, που παραμετροποιούσαν το υλικό – αξιοποιήθηκε open source λογισμικό. Το αποθετήριο συνδέθηκε με την πλατφόρμα mountathos.org. Η αναζήτηση γίνεται με λέξεις – κλειδιά, ακόμη και με βάση τη χρονολογία ή το μέταλλο του αντικειμένου που θέλει κανείς να δει. Thumbnail και ιδού, μπορεί κανείς να ξεφυλλίσει, να ερευνήσει, να θαυμάσει τον θησαυρό στην οθόνη του.

Στο έργο συνέβαλαν καθοριστικά, ο ιστορικός – βυζαντινολόγος, ομότιμος διευθυντής Ερευνών στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών Κρίτων Χρυσοχοϊδης και ο καθηγητής του ΑΠΘ Συμεών Πασχαλίδης, καθώς και δυο πατέρες (μεταξύ άλλων) του Αγίου Ορους, ο γέρων Τιμόθεος Βατοπαιδινός και ο γέρων Ιερώνυμος Σιμωνοπετρίτης. Σύμφωνα με τη μεταδιδακτορική ερευνήτρια Κέλλυ Μαυρομάτη, που συμμετείχε στη συνέντευξη Τύπου, στο project της Κιβωτού εργάσθηκαν συνολικά 50 γυναίκες, με πρόσβαση για πρώτη φορά σε αδημοσίευτα κείμενα και, γενικότερα, άγνωστο αρχειακό υλικό.

Απαιτούμενος χρόνος για την ψηφιοποίηση; Σχεδόν τρία χρόνια, με δουλειά σε καθημερινή βάση. Το Αγιον Ορος δηλώνει «υπερήφανο», για τις καλές πρακτικές του, τη δημιουργία εθνικού προτύπου που θα μπορούσε να ακολουθηθεί σε αντίστοιχα έργα θησαυρών Πολιτισμού, υπογράμμισε ο κ. Πατσέας.

Το μεγάλο πεδίο της Τεκμηρίωσης είναι προσβάσιμο όχι μόνο στην ελληνική, αλλά και στην αγγλική γλώσσα, με ευγενή φιλοδοξία τα επόμενα χρόνια τη ρωσική, τη γαλλική, και τη γερμανική γλώσσα. Κύριο μέλημα άλλωστε των ιθυνόντων είναι η σύνδεση του υλικού με τον κόσμο της Εκπαίδευσης, αλλά και αυτόν της Ομογένειας. Υπό τη συγκεκριμένη λογική, πάντα σε σχέση με τον κόσμο των μαθητών και φοιτητών, έχουν μάλιστα αξιοποιηθεί πολυμεσικές εφαρμογές, μεταξύ άλλων έχουν οπτικοποιηθεί οι εντυπώσεις – εμπειρίες πέντε λογοτεχνών (της νεοελληνικής λογοτεχνίας), που επισκέφθηκαν το Αγιον Ορος, όπως τις έχουν καταγράψει σε έργα τους.

Το ενδιαφέρον του κόσμου, αναμενόμενο για το mountathos.org. Μέχρι στιγμής, έχουν καταγραφεί 1 εκατομμύριο page views, κυρίως από Ελλάδα, αλλά και ΗΠΑ, Ρουμανία, Βουλγαρία – η κυριλλική γλώσσα στην οποία είναι γραμμένο μέρος του υλικού παίζει τον δικό της ρόλο. Το Αγιον Ορος δεν είναι μουσείο, είναι όμως μνημειακό σύνολο παγκοσμίου ενδιαφέροντος, και στέλνει ηχηρό μήνυμα Πολιτισμού από την ησυχία του βουνού του Αθω.