Η μόνη της ζωής του Αφροδίτη

«Οταν χάνεται το σπίτι σου από φωτιά ή όταν βυθίζεται το πλοίο και έχεις να πάρεις μαζί σου μόνο ένα αντικείμενο, αυτό που θα επιλέξεις σημαίνει σίγουρα πολλά για σένα. Το αγαλμάτιο της Αφροδίτης που επέλεξε ο Νικόλαος Λάσκαρης δεν νομίζω πως ήταν τυχαίο», μας λέει ο δρ Κώστας Πασχαλίδης, επιμελητής αρχαιοτήτων της προϊστορικής συλλογής του Εθνικού και Αρχαιολογικού Μουσείου Αθηνών, καθώς ξετυλίγει στην «Κ» την ιστορία πίσω από ένα νέο αντικείμενο που παρουσιάζεται στο πλαίσιο δράσεων του «Αθέατου μουσείου», το οποίο αυτή τη φορά έχει τον τίτλο «Η μόνη της ζωής του Αφροδίτη». Πρόκειται για ένα μικρό αγαλμάτιο μιας γυμνής Αφροδίτης του 1ου αιώνα π.Χ., που δεν διασώζεται ολόκληρο αλλά από την κοιλιά μέχρι και τα γόνατα και προέρχεται από τηνΠρούσα της Μικράς Ασίας.

Ο Νικόλαος Λάσκαρης, ένας νεαρός αρχαιολόγος μόλις 21 ετών που καταγόταν από επιφανή οικογένεια του Αμαρουσίου, τον Αύγουστο του 1922, μία ημέρα πριν από τα γεγονότα στη Μικρά Ασία, πήρε μαζί του το αγαλμάτιο από το τμήμα αρχαιοτήτων Σμύρνης, επιβιβάστηκε στο πλοίο της επιστροφής και όταν έφθασε στην Ελλάδα το παρέδωσε στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Τα τρία προηγούμενα χρόνια διέμενε και εργαζόταν στη Μικρά Ασία, σε ανασκαφές, χάρη στον αρχαιολόγο και τμηματάρχη του νεοσύστατου τμήματος αρχαιοτήτων στη Σμύρνη, Κωνσταντίνο Κουρουνιώτη.

Η συνεπιμελήτρια της συγκεκριμένης δράσης, δρ Χρυσάνθη Τσούλη, ήταν εκείνη που αναζήτησε στις αποθήκες του μουσείου το αγαλμάτιο, το οποίο παρουσιάζεται για πρώτη φορά στο κοινό. «Οσο μελετούσαμε την ιστορία του Λάσκαρη», μας εξηγεί ο κ. Πασχαλίδης, «στο πλαίσιο ερευνών για τα μικρασιατικά ευρήματα, ήδη από το 2022, η κ. Τσούλη εντόπισε στα αρχεία ότι εκείνος είχε παραδώσει την Αφροδίτη στο μουσείο, αλλά δεν φαινόταν η θέση της μέσα στην αποθήκη. Από τις περιγραφές του βιβλίου καταγραφής θυμήθηκε ότι κάπου την είχε ξαναδεί και ύστερα από εκτενή έρευνα την εντόπισε και την αναγνώρισε».

Στη Μικρά Ασία

Οταν ο ελληνικός στρατός αποβιβάστηκε στο λιμάνι της Σμύρνης το 1919, η ελληνική πλευρά έστησε γρήγορα κρατικές δομές, όπως μεταξύ άλλων και το τμήμα αρχαιοτήτων, στο οποίο εργάστηκε ο Νικόλαος Λάσκαρης. Μαζί με τον Κουρουνιώτη, ενθάρρυναν ξένους αρχαιολόγους να ξεκινήσουν ανασκαφές στην υπό διοίκηση αρχαιολογική επικράτεια και έτσι δεν άργησαν να φανούν οι απεσταλμένοι των Αμερικανών, Βρετανών και Γάλλων.

Οι δυο τους, όμως, έχοντας ξεκινήσει τη δική τους μελέτη στην αρχαία Νύσα κοντά στον ποταμό Μαίανδρο, το καλοκαίρι του 1921 ανακαλύπτουν το «Γεροντικόν», όπου συνεδρίαζε η αρχαία Σύγκλητος της πόλης.

Ηταν η δαπανηρή περίοδος που το ελληνικό κράτος από τη μια επένδυε στη συντήρηση, αποκατάσταση και αναστήλωση αρχαιολογικών χώρων στη Σμύρνη αλλά και σε άλλες κρατικές υποδομές και από την άλλη επέκτεινε τις πολεμικές επιχειρήσεις της Στρατιάς Μικράς Ασίας.

Τότε, τον Ιούνιο του 1921, στην παρέα των δύο αχώριστων συνεργατών εμφανίζεται ένας ακόμη νέος και ταλαντούχος αρχαιολόγος, ο Ευστράτιος Παρασκευαΐδης, και με την ασφάλεια που ένιωθαν, λόγω της παρουσίας του ελληνικού στρατού, οι τρεις τους αρχίζουν να καταγράφουν αρχαιότητες μέχρι τα βάθη της Μικράς Ασίας. «Μέσα στην προθήκη όπου παρουσιάζεται η Αφροδίτη υπάρχουν και φωτογραφίες από αυτό το οδοιπορικό. Πρόκειται για εκτυπώσεις του 1922», αναφέρει ο κ. Πασχαλίδης και τονίζει πως «αν και τα πράγματα για το ελληνικό εκστρατευτικό σώμα ήταν πολύ σοβαρά, οι ανασκαφές δεν σταμάτησαν μέχρι και το καλοκαίρι του 1922, με σπουδαίες ανακαλύψεις να έρχονται στο φως. Για παράδειγμα, ο Γεώργιος Σωτηρίου, ένας ακόμη σημαντικός Ελληνας αρχαιολόγος, ανασκάπτει την παλαιοχριστινιακή εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου αλλά και τον τάφο του ίδιου του Αγίου στην Εφεσο».

Η επιστροφή και το τέλος

Η ελληνική στρατιά άντεξε μέχρι τις 14 Αυγούστου του 1922, με τη Σμύρνη να μαθαίνει τα δυσάρεστα νέα μία ημέρα αργότερα και τον τότε ύπατο αρμοστή Αριστείδη Στεργιάδη να στέλνει μήνυμα υποχώρησης.

Ο δρ Κώστας Πασχαλίδης μιλάει στην «Κ» για τον νεαρό αρχαιολόγο Νικόλαο Λάσκαρη που συμμετείχε σε ανασκαφές στην περιοχή της Σμύρνης από το 1919 έως το 1922.

«Λάσκαρης, Κουρουνιώτης, Παρασκευαΐδης και Σωτηρίου παίρνουν μαζί τους από ένα αρχαίο αντικείμενο. Αυτό δεν ιστορείται πουθενά, αλλά το φθινόπωρο του 1922 παραδόθηκαν στην Αθήνα τέσσερα αντικείμενα από αυτούς τους τέσσερις», μας λέει ο κ. Πασχαλίδης και μας εξηγεί ότι η επιλογή του κάθε αντικειμένου φαίνεται να συμβολίζει κάτι. «Ο Κουρουνιώτης επέλεξε ένα μαρμάρινο προσφυγάκι, που παρουσιάστηκε σε προηγούμενο “Αθέατο μουσείο” και βρίσκεται στη μόνιμη συλλογή της έκθεσης του μουσείου. Εχει ενδιαφέρον αν σκεφτούμε ότι αυτός και η σύζυγός του δεν είχαν αποκτήσει ποτέ παιδιά. Ο Παρασκευαΐδης επέλεξε έναν χάλκινο Ηρακλή και είναι εντυπωσιακό αν παρατηρήσουμε πως και εκείνος και το αγαλμάτιο είναι δύο φιγούρες που μοιάζουν στον τρόπο που ποζάρουν. Εχουν ένα “μάγκικο” στυλ. Ο Σωτηρίου, άνθρωπος βαθιά θρησκευόμενος, βυζαντινός αρχαιολόγος, πήρε τη σπανιότατη λίθινη πλάκα του 4ου αιώνα με τα μετάλλια των αγίων, η οποία βρίσκεται στο Βυζαντινό Μουσείο».

Γιατί άραγε ο Λάσκαρης να επέλεξε την Αφροδίτη; Οπως μας εξηγεί ο ένας από τους δύο επιμελητές, Κώστας Πασχαλίδης, «ο 23χρονος τότε αρχαιολόγος είναι δραστήριος στην Αθήνα. Γράφει το πρώτο του επιστημονικό άρθρο με τίτλο “Μορφές Ιερέων”, το χειρόγραφο του οποίου υπάρχει μέσα στην προθήκη μαζί με την Αφροδίτη, και έχω την εντύπωση πως πρόκειται για μια υποσυνείδητη αναφορά στον πατέρα του, που ήταν ιερέας. Κάνει εκδρομές με την παρέα του, που αποτελούνταν από τους σπουδαίους αρχαιολόγους Χρήστο Καρούζο, Σπύρο Μαρινάτο και Ιωάννη Μηλιάδη, και εργάζεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο υπό τη διεύθυνση του Κουρουνιώτη. Στις φωτογραφίες που παρουσιάζονται στην ξενάγηση, παρατήρησα ότι ο Λάσκαρης ήταν όλο και πιο αδύναμος, όλο και περισσότερο νευρωτικός, αλλά χωρίς ποτέ να χάνει την κομψότητά του».

Ιδανικός αυτόχειρας

Στις 3 Νοεμβρίου 1924, ένα δυσάρεστο και απρόσμενο γεγονός θα πλήξει την παρέα των αρχαιολόγων. Ο Νικόλαος Λάσκαρης παίρνει την απόφαση να αυτοκτονήσει, σε ηλικία 23 ετών, στο πατρικό του σπίτι στο Μαρούσι, σημαδεύοντας τον εαυτό του με ένα περίστροφο. Επέλεξε να αφήσει μόνο ένα αποχαιρετιστήριο γράμμα στον πατέρα του, το οποίο βρέθηκε σε δημοσιεύματα της εποχής και θα διαβαστεί στην ξενάγηση του «Αθέατου μουσείου».

«Αυτός ήταν ο λόγος που δώσαμε στην έκθεση τον τίτλο “Η τελευταία της ζωής του Αφροδίτη”», εξηγεί ο κ. Πασχαλίδης και συμπληρώνει ότι «όλη η παρέα είχε μια λαμπρή πορεία και θα είχε και εκείνος άμα ζούσε. Σε απαντητικό γράμμα του Παρασκευαΐδη προς έναν συμφοιτητή και φίλο της παρέας, ο οποίος τον ενημέρωσε για το τι συνέβη, αναφέρει ότι ο Λάσκαρης είχε μια ψυχική κατασκευή που τον βασάνιζε και ακόμη και ο έρωτας δεν κατάφερε να τον κρατήσει στη ζωή. Μέσα από αυτά τα λόγια φαίνεται ότι υπήρχε μια μικρή ερωτική ιστορία, δίχως να γνωρίζουμε περισσότερα. Ετσι, λοιπόν, το γυμνό κορμί του αγαλματίου της Αφροδίτης είναι εντελώς συμβολικό για εμένα. Σκέφτομαι ότι αν υπάρχει ένα αντίδοτο στην πίκρα της ζωής, αυτό είναι ο έρωτας – το να πιάσεις ένα σώμα», μας λέει συγκινημένος.

Οι τέσσερις αρχαιολόγοι έφεραν στην Αθήνα ισάριθμα αντικείμενα: έναν χάλκινο Ηρακλή, ένα μαρμάρινο προσφυγάκι, μια βυζαντινή πλάκα του 4ου αιώνα και τη θεά του έρωτα.

Ο ίδιος είχε την ευκαιρία να γνωρίσει την ανιψιά του Νικόλαου Λάσκαρη, με αφορμή μια διάλεξή του για τη ζωή και τον θάνατό του στο αμφιθέατρο του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου το 2023. «Η κόρη της μικρότερης αδελφής του είδε μια ανάρτηση στο Διαδίκτυο για τη συγκεκριμένη παρουσίαση και όταν ήρθε να μου μιλήσει μου εξομολογήθηκε πόσο καλό τους έκανε που έμαθαν για εκείνον. “Ηταν μια μεγάλη σκιά στην οικογένεια”, μου είπε». Μέχρι εκείνη τη στιγμή ο κ. Πασχαλίδης δεν γνώριζε πώς έμοιαζε ο νεαρός αρχαιολόγος, μέχρι που η ανιψιά του τού έδειξε μια φωτογραφία του. Χάρη σε εκείνη, η ομάδα που ασχολήθηκε με τη μελέτη για τον Λάσκαρη κατάφερε να τον αναγνωρίσει στις φωτογραφίες του αρχείου που διαθέτει το μουσείο και κάπως έτσι ένας αφανής άνθρωπος, του οποίου την ύπαρξη λίγοι γνώριζαν, όπως και το έργο του και την ιστορία του, θα μπορούσαμε να πούμε πως τελικά αναγνωρίστηκε πολλά χρόνια μετά τον θάνατό του.

Ημέρες ξεναγήσεων: 22 Δεκεμβρίου, 8, 12, 22, 26 Ιανουαρίου και 23 Φεβρουαρίου. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.