Τα μυστήρια με τους ναούς των Καρβουνάδων…

Οι ναοί στην Καρβουνάδα, αλλά και ο ίδιος ο οικισμός, προσφέρουν αρκετά στην έρευνα για όποιον έχει την περιέργεια και τη διάθεση να αναζητήσει το παρελθόν. Ξεκινώντας οφείλουμε να αναφέρουμε ότι η Καρβουνάδα αναφέρεται να έχει οικίες από το 1310, χρονολογία κατά την οποία ανάγεται η πρώτη γραπτή αναφορά στον οικισμό στην περίφημη «Διανομή των Βενιέρων». Και οικισμός χωρίς ναό δύσκολα θα βρεθεί. Ποίος όμως ήταν ο κύριος ναός στην Καρβουνάδα; Ο σημερινός ναός του Αγίου Γεωργίου έχει κτιστεί το 1911, ο παλαιότερος όμως ναός, που δεν υπάρχει σήμερα, ήταν λίγο ανατολικότερα του σημερινού εκεί που βρίσκεται σήμερα μία αποθήκη ιδιοκτησίας Ζαχ. Κασιμάτη. Πίσω από το ναό αυτόν υπήρχε νεκροταφείο. Σύμφωνα με όσα γνωρίζουμε ο παλαιός ναός κατεδαφίστηκε πιθανόν μόλις χτίστηκε ο νέος ναός ή σε χρονική απόσταση λίγο πριν ή μετά από την ανέγερση του νέου ναού. Σύμφωνα με τις διαθέσιμες πηγές, στην κάτω πλατεία του οικισμού υπήρχε ναός αφιερωμένος στην Παναγία, ο οποίος επίσης κατεδαφίστηκε κατά τον 20ό αι. χωρίς να κτιστεί νέος στη θέση του. Ο ναός αυτός αναφέρεται στην παρακάτω διαθήκη ως  «Υπεραγία Θεοτόκος Πολιανηάνικη=Μπολανιάνικη», δηλαδή του κλάδου Κασιμάτη-Μπολάνη. Ο κλάδος των Κασιμάτη-Μπολάνη  φθάνει μέχρι τις μέρες μας και είναι υποκλάδος ενός από τους παλαιότερους κλάδους των Κασιμάτη,  αυτού με το παρωνύμιο Κούβλος. Ο οικισμός των Καρβουνάδων κατοικείτο από δύο κυρίως μεγάλες οικογένειες. Αυτή των Μασσέλων ή Μαρσέλων (παρατηρείστε ότι στη διαθήκη αναφέρονται και οι δύο μορφές του επωνύμου αυτού σίγουρα δε πρόκειται για δύο διαφορετικούς κλάδους) και αυτήν κλάδου των Κασιμάτη με τα παρωνύμια Κούβλος και Τουρτάς, τα οποία έδωσαν τη θέση τους σε δεκάδες σημερινούς υποκλάδους των αρχικών οικογενειών. Πολυπληθέστερη ομάδα ήταν μετά βεβαιότητος των Μαρσέλων-Μασσέλων σύμφωνα με τις απογραφές του 18^ου αι. Αυτοί εκκλησιάζονταν στον Άγιο Γεώργιο πλησίον του οποίου ήταν και οι κατοικίες τους, ερείπια των οποίων υπάρχουν ακόμη. Οι Κασιμάτηδες, μαζί με κλάδο των Δαρμάρων, οι οποίοι κατείχαν τίτλους ευγενείας και που έχει εκλείψει σήμερα, εκκλησιάζονταν στην Παναγία. Σύμφωνα με τα στοιχεία που υπάρχουν οι δύο ενορίες ήταν σε ακμή όλο το 18^ο και το 19^ο αι. Σε μικρές περιόδους αναφέρεται ενορία και ο Άγιος Νικόλαος που ανήκε στον κλάδο Κασιμάτη-Τουρτά και γι’  αυτό αναφερόταν «στα Τουρτάδικα». Όταν κτίστηκε ο νέος Άγιος Γεώργιος ετέθη θέμα μεταφοράς και του νεκροταφείου που βρισκόταν δίπλα στον παλαιό ναό και το νέο νεκροταφείο έγινε στον Άγιο Νικόλαο, που βρίσκεται μέχρι σήμερα χωρίς να μεταφερθούν εκεί τα οστά των νεκρών από το παλαιό νεκροταφείο.

Όμως αυτά είναι λίγο-πολύ γνωστά. Εκείνο που περιέπλεξε εντελώς την ιστορία του οικισμού είναι ο εντοπισμός (Ελ. Χάρου-Κορωναίου) ναού αφιερωμένου στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος. Ο ναός αυτός αναφέρεται σε συμβόλαια ότι κτίστηκε από έναν Μάρκο Μασσέλο στα μέσα περίπου του 17^ου αι. και συγκεκριμένα το 1670 χωρίς να είναι γνωστό αν αυτό έγινε στη θέση άλλου παλαιότερου, όπως συνηθιζόταν. Πού ήταν όμως αυτός ο ναός, ο οποίος είχε κτιστεί από  τον  Μάρκο Μασσέλο[1], άρα ήταν ο ναός της οικογένειας αυτής;  Τελικά την απάντηση για τον άγνωστο αυτό ναό στην Καρβουνάδα θα την δώσει πάλι μία άλλη διαθήκη. Συγκεκριμένα, σε διαθήκη που κάνει το 1697 ο Μάρκος Μασσέλος αναφέρει ότι είναι κτήτωρ του ναού του Σωτήρος στην Καρβουνάδα τον οποίο έχτισε ο ίδιος το 1670. Περίπου 100 χρόνια αργότερα μία άλλη διαθήκη, πάλι ενός μέλους της ίδιας οικογένειας, του Λέου Μασέλου του Μάρκου (ασφαλώς γιου του προαναφερομένου κτήτορος) αναφέρει ότι θέλει να του κάνουν το σαρανταλείτουργο στο ναό του Σωτήρος «που είναι ενωμένος με το ναό του αγίου Γεωργίου». Επομένως η διαθήκη αυτή λύνει ένα από τα μυστήρια πάνω στο θέμα και δείχνει σαφέστατα ότι υπήρχε ένας ακόμη ναός στην Καρβουνάδα, του οποίου την ύπαρξη αγνοούσαμε και την τύχη του υποθέτουμε. Σχεδόν μετά βεβαιότητος και ο ναός αυτός έπεσε «θύμα» κατεδάφισης, αφού εξ άλλου ήταν πιθανότατα με κοινό τοίχο με τον παλαιό άγιο Γεώργιο. Το μόνο ερώτημα που απομένει να απαντηθεί είναι πότε κατεδαφίστηκε ο ναός αυτός. Με δεδομένο ότι το 1911 έχουμε την ανέγερση του νέου και σε νέα θέση σημερινού ναού του αγίου Γεωργίου, η πιο πιθανή υπόθεση είναι ότι οι δύο ναοί είχαν την ίδια τύχη και κατεδαφίστηκαν τότε. Με τη βεβαιότητα ότι οι ναοί ήταν ενωμένοι αυτό φαίνεται να είναι η πλέον πιθανή περίπτωση. Εκτός και είχε κατεδαφιστεί ενωρίτερα. Ένα ακόμη ερώτημα προκύπτει στο θέμα αυτό. Αφού και οι δύο ναοί είχαν ανεγερθεί από εκπροσώπους της οικογένειας Μαρσέλων/Μασσέλων ποίος ήταν ο λόγος της ανέγερσης δύο ναών; Αν εξαιρέσουμε την πλέον πιθανή αιτία των συνήθων οικογενειακών διαφωνιών πάνω σε ανάλογα θέματα, οι οποίες στο παρελθόν ήταν ιδιαίτερα έντονες, τότε το ερώτημα αυτό θα παραμένει μέχρι να απαντηθεί, ενδεχομένως από μία άλλη διαθήκη! Δυστυχώς, η τακτική της κατεδάφισης ναών και ανέγερση άλλων στην ίδια θέση ή πλησίον, αποδείχτηκε για την περίπτωση αυτή καταστροφική, γιατί δεν μας άφησε στοιχεία και έτσι αναγκαζόμαστε να προχωρούμε σε υποθέσεις. Μάλιστα, έχει ιδιαίτερη σημασία ότι δεν έχουμε άλλη αναφορά για ναό του Σωτήρος στην Καρβουνάδα, παρά το γεγονός ότι υπήρχε αυτός ο ναός στην Καρβουνάδα ακόμη και στο όχι μακρινό χρονικά 1827. Ενδιάμεσα από τις χρονολογίες, κτήσεως (1670) και της διαθήκης του 1827 έχουμε μία ακόμη αναφορά σε ένα νοταριακό έγγραφο, που επίσης εντόπισε η Ελένη Χάρου. Συγκεκριμένα, το 1743, δηλαδή ένα περίπου αιώνα μετά την αναφερόμενη ανέγερση του ναού από τον Μάρκο Μασέλο, αναφέρεται νοικοκύρης του ναού ένας μαστρο-Λέος Μασσέλος ποτέ παπά Καμίλο. Αυτός, όπως μαρτυρεί η σειρά των βαφτιστικών, πρέπει να ήταν απόγονος του κτήτορος και παρουσιάζει ενδιαφέρον το λατινογενές βαφτιστικό του ιερέα πατέρα του.

Προς το παρόν  απάντηση στα κύρια ερωτήματα που τέθηκαν παραπάνω δίνει  ο προαναφερθείς Λέος Μασέλος του ποτέ Μάρκου με τη διαθήκη του, την οποία επίσης εντοπίζει η Ελένη Χάρου στο Ι.Α.Κ. και την οποία έχει καθαρογράψει και παρατίθεται στη συνέχεια.

Ε.Π.Καλλίγερος

Γ.Α.Κ. Τοπικό Αρχείο Κυθήρων. Νοταριακό Αρχείο. Νοτάριος Ιωάννης Δαρμάρος, Βιβλίο Διαθηκών 7, φ18v,19rv.

Διαθήκη Λέου Μασέλου του ποτέ Μάρκου.

«Εις δόξαν Χριστού αμήν. Έτι από της Θείας και ιεράς αυτού οικονομίας χίλια οκτακόσια είκοσι επτά, Μηνός Αυγούστου δώδεκα, έτος παλαιόν και αυγούστου εικοσητέσσαρες εις χωρίον Καρβουνάδες Κυθήρων.

            Την σήμερον εκράχθηκα εγώ ο Νοτάριος ομού με τους κάτωθεν παρακαλεμένους αξιοπίστους και υπογεγραμμένους μάρτυρες από τον κυρ Λέο Μασέλο ποτέ Μάρκο, εις την σπιτοκατοικίαν του εις το παρων χωρίον Καρβουνάδες, Κυθηρέος και υπίκοος Ιώνιος από εμένα τον νοτάριον καλώτατα εγνωρισμένος, εις την οποίας ερχόμενος  τον ερώτησα την αιτίαν διά την οποίαν με επροσκάλεσεν και αυτός μου απεκρήθη με καθαράν και αίτιμον λαλιάν, των μαρτύρων ακουόντων ότι σε επροσκάλεσα επειδή να είμαι γυραλαίος και ασθενής και κατάκοιτος εις τον κράβατον καιδηλιόντας το κοινόν ποτήριον του θανάτου μην ανέτοιμον και αδιόρθοτον , να διορθόσω την ψυχήν μου και να διορίσω τα ιντερέσα μου. Ακούοντας εγώ ο γράων την αιτίαν της προσκαλέσεώς μου , τον ερεύνησα επημελώς ομού με τους μάρτυρας αν έχη τον νουν, τας φρένας, την ακοήν και την λαλιάν καθαράν, τα οποίαχάρητι θεία καλώς έχη και έτζη του είπα να διορήζη και θέλω γράψη την γνώμην του. Άρχησε λοιπόν τοιούτοις λογής εμπρότοις αφήνο τοις πάση χριστιανοίς την εν χρηστό αγάπην και τελείαν συγχώρησιν, την οποίαν ζητώ    και εγώ απ’ αυτούς όπως Κύριος  σπλαχνησθή τα πλημελήματά μου και γένη ίλεος εις την αμαρτολήν μου ψυχήν

Ύστερα λέγη, αφ’ ου με παραλάβη το κοινόν ποτήριον του θανάτου θέλω να ενταφιάσουν το αμαρτολόν μου σώμα εις τον ναόν του σωτήρος Χριστού, οπού είναι ενωμένος ο αυτός Ναός με τον Ναόν του μεγαλομάρτυρος Γεωργίου, εις τον οποίον ναόν του σωτήρος Χρηστού, αφήνω ένα σαρανταλείτουργο, εις τον ναόν του αγίου Γεωργίου άλλο ένα, εις την υπεραγίαν Θετόκον την Πολιανιάνηκην άλλο ένα και αυτά διά μίαν φωράν τόσον να μου τα κάμνουν οι κατά καιρού εφημέριοι μετά τον θάνατόν μου πληρόνοντάς τα ο κάτωθέν μου κληρονόμος οπού θέλω διορήσω, έτη λέγη ο αυτός τεσταδόρος Λέος ότι με το να χρεοστή γρόσια εκατόν της ποτέ του θυγατρός Μαρίας, γυνής του Αθανάση Λουράντου ποτέ Αντώνη, ρέστο προικίου της και με το να του έδωσα του άνωθέν μου γαμρού Αθανάσηγρόσια σαραντατέσσαρα, από την χρονέα απού επήρεν το αμπέλη από τον ποτέ Δημήτρη Κωτάκη και αυτά του τα έδωσα δια να μου δήδη την εμησίν ιντράδα του αυτού αμπελήου έως οπού ήθελα ζω……………………………………………………………………………………………….

……………………………………………………………………………………………………………………………………………….

Ιωάννης Φατζέας παρακαλεμένος από τον άνωθεν τεσταδόρο Λέο να υπογράφω διά αυτόν μην ηξεύροντας [να γράφει} ο οποίος βεβαιονη ως άνωθεν.

Διμίτρυς Καλοκερνός μαρτυρας παρόν.

Παναγιώτης Μαρσέλος μάρτυρας παρόν.

Ιωάννης Δαρμάρος ποτέ Γεωργίου, Νοτάριος».

Ελένη Χάρου

[1] Είναι ενδιαφέρουσα μία αναφορά στις απογραφές του 1721, σύμφωνα με την οποία, στον Άγιο Γεώργιο απογράφεται ο ιερέας Μάρκος Μασσέλος του ποτέ Πέτρου, πιθανόν ο ίδιος ο κτήτωρ της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος ή του Αγίου Γεωργίου, όπως αναφέρεται στις απογραφές. Στην ίδια ενορία απογράφεται και ο αναφερόμενος στα νοταριακά έγγραφα Λέος Μασσέλος ως …νόθος γιος του παπά Μάρκου, ο οποίος έχει γιο Μάρκο!

ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΗΚΕ ΣΤΗΝ ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ ΤΗΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑΣ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΣΤΟ ΦΥΛΛΟ ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2021